Da conquista ás ondas migratorias
A migración galega a México é tan antiga como a súa propia conquista. Cóntase que Hernán Cortés tiña ao seu mando un capitán chamado Hernán de Lema, así como outros 111 daquelas terras, posteriormente sumaríanse a este proceso outros galegos, como foi o caso de San Sebastián de Aparicio, nado na Gudiña, Ourense, que morreu en Puebla de los Ángeles, México, despois dunha importante labor evanxelizadora nesas terras.
A pesar destes antecedentes, ao longo da época colonial e do primeiro século do México independente, non atopamos unha inmigración notable. Non será ata principios do século XX —como se refire Carlos Ferras Sixtos na súa obra “De Avión a Jalisco. Historia e perfil socioeconómico da emigración galega a México na segunda metade do século XX”—no que se produciu a primeira vaga migratoria importante entre 1920 e 1930, sendo os galegos o 22% de toda a poboación española que chegou a este país latinoamericano.
Esta intensidade migratoria non se repetiu ata mediados dos anos 70 debido á ruptura das relacións diplomáticas entre México e o franquismo. Isto non quere dicir que se interrompese totalmente, senón que se fixo máis pequena e basicamente a través de Cuba, que actuaba como país de tránsito de moitos galegos chegados a terras aztecas. A migración neste caso produciuse co exilio e chegaron galegos que contribuirían de xeito importante á cultura, á educación e á política, tanto mexicana como galega. Tal foi o caso de Carlos Velo, destacado cineasta e galeguista, Juan Rogelio García García, actor e guionista coñecido en México como Juan Orol, Prudencia Griffel, de orixe lucense, e mesmo Modesto Seara Vázquez, nacido en Allariz e creador de universidades relevantes neste país, entre moitos outros.
A partir do último terzo dos anos 70, a migración experimentou un importante incremento. Porén, foi unha poboación de traballadores e persoal cualificado que chegou ao país grazas aos investimentos e ao aumento do comercio exterior; polo tanto, residían temporalmente, para estadías de curta ou media duración, e algúns acabaron quedando permanentemente.
Paralelamente, o crecemento migratorio tamén se produciu, nesta etapa, pola chegada de familias da diáspora que volveran a Galicia e regresaran cos seus fillos a México despois de preparalos academicamente en España, así como das esposas ou maridos destas e dos seus fillos e as súas familias, formando así unha nova rede de atracción migratoria.
As xeracións da diáspora galega e as súas características
En México puidemos distinguir polo menos tres grandes xeracións da diáspora galega. Os que chegaron nas primeiras oito décadas do século XX, caracterizados por ter pouca preparación, pero que iniciaron unha intensa actividade económica e empresarial, traballando como aboneros (vendedores de porta a porta) ou con pequenos comercios (cantinas, alimentación, tendas, baños e hoteis) cos que xeran maiores investimentos. É unha sociedade extremadamente endogámica formada moitas veces por matrimonios con persoas do seu propio concello, comarca ou provincia. En moitos casos, fíxose para garantir: 1) sociedades máis fortes ou 2) a continuidade dos que traballaban nos seus negocios.
Unha segunda xeración estaría formada polos fillos de inmigrantes formados en México, Galicia, España ou outros países, que transformarán as pequenas empresas en auténticas empresas e comezarán a participar na vida económica como profesionais liberais e ingresarán na política, na academia como docentes, ou noutras áreas relevantes do país. Esta xeración é máis aberta, rompe a endogamia e tende a establecerse de xeito máis permanente no país, cun nivel de vida superior ao que estaba afeito a xeración anterior. Un exemplo diso sería, entre outros, Juan Camilo Mouriño, secretario de Gobernación durante a presidencia de Felipe Calderón (2006-2012).
A terceira xeración está formada polos fillos de galegos nados en México. Son persoas con raíces e identidade nos dous países. As súas vidas transcorren neste país latinoamericano, séntense mexicanos, pero ao mesmo tempo conservan a idiosincrasia galega, falan menos galego na súa expresión cotiá, aínda que o entenden e o empreguen como elemento de identificación e diferenciación e lles guste volver a esas terras, aos que “mexicanizan coa súa fala e comportamento”.
A diáspora galega en México responde a criterios diferentes aos que se atopan noutras partes do mundo e foise integrando discretamente na vida empresarial mexicana. Non mencionan abertamente as súas orixes, prefiren mantelas entre si, pero manteñen os códigos de pertenza e de identidade, a unha ou outra parte do mundo, e lévano a onde van. Non é estraño que nas zonas onde teñen a súa orixe se lles chame “mexicanos” e celebren as festas con comida e música, sentíndose orgullosos da terra onde chegaron e acubillaron.
Avión, Beariz, Nogueira de Ramuin, Boboras, Carballiño en Ourense, A Lama, Pontevedra, e en menor medida algúns outros concellos, son o berce destes mexicanos-galegos que se dan cita no Centro Galego de México, así como os restaurantes de comida galega para charlar, socializar e falar de negocios.
Perspectivas de colaboración e vinculación
O recoñecemento das diferenzas xeracionais e a apertura e inserción da diáspora poden xerar interesantes sinerxías no traballo de vinculación de Galicia e México, que sen dúbida ten un potencial moi amplo. É unha comunidade discreta no seu comportamento, conectada ao entorno, que sen dúbida pode contribuír ao traballo de cabildeo co goberno mexicano a todos os niveis: local, estatal e federal.
A visión empresarial estará presente e o intercambio de bens e servizos, coa conseguinte xeración de investimentos e emprego, é un nicho interesante de explorar e unha boa forma de traballar con esta comunidade. Hai unha asociación de empresarios galegos que pode ser a pedra angular deste eido.
O traballo cos galegos desta terceira xeración a través de programas de vinculación, a investigación conxunta coas universidades, así como o fomento do coñecemento, a identidade e o achegamento ás súas terras de orixe, son fundamentais para recuperalos e incorporalos a Galicia e á súa proxección exterior.
A cultura, a arte e o deporte estiveron parcialmente ausentes nesta relación onde a diáspora pode xogar un papel importante. O folclore, a música, a gastronomía e a cultura en xeral poden atopar un novo renacemento nos próximos anos e ofrecer unha interesante ferramenta para preservar e fortalecer tanto o vínculo coas novas xeracións como o seu sentido de identidade.
En definitiva, a colaboración entre México e Galicia, a través da intermediación da comunidade mexicano-galego, ten grandes expectativas de desenvolvemento. E aínda que non é unha diáspora que oficialmente semelle importante (30 mil galegos) en México, na práctica pode xogar un papel relevante e impactante en Galicia, as súas provincias e localidades.
