Sorpresa, gratitude, satisfacción e conexión emocional. Esa foi a miña reacción máis íntima cando o presidente da Deputación, Luís Menor, me notificou por teléfono a concesión deste premio, por primeira vez dedicado a recoñecer unha traxectoria profesional.
Sorpresa, porque descoñecía que me incluíran como candidato. Gratitude a quen presentou a proposta e a quen a fixo súa nas deliberacións do xurado. Satisfacción, porque os que me consideraron por unanimidade merecedor desta distinción, tendo en conta a miña dupla condición de xornalista e docente universitario, representan aos meus compañeiros e compañeiras da profesión e da Academia. Conexión emocional, porque o premio leva o nome de Xosé Aurelio Carracedo, un referente ético na práctica do xornalismo, e porque supón para min un reencontro con Ourense, a cidade que conformou a miña educación sentimental, na que medrei intelectual e afectivamente, e na que madurei en conciencia crítica como xornalista e como cidadán galego.
1.
Uniume con Xosé Aurelio unha fonda e longa amizade. Asistín como convidado á súa primeira misa, en Petín. Coincidín posteriormente con el en reunións semiclandestinas que se desenvolvían nas instalacións da Ciudad de los Muchachos, en Benposta, coa democracia, as liberdades e as leas do país de Nós,
Galicia, na axenda. Animeino cando ao deixar os hábitos optou pola comunicación e polo xornalismo como alternativa profesional. Cos anos, foi quen me relevou á fronte da Delegación de LVG en Compostela. E nunca esquecerei aquela madrugada de 1988, cando pasei polo doorosísimo mal trago de recoñecer no depósito do hospital compostelá o seu cadáver, horas despois daquel fatal accidente que lle segou a vida na estrada, a poucos kilómetros de Santiago.
Nesa conexión emocional emerxe, coma unha arquitectura de sombras recuperadas, esta cidade. A distinción coa que se me honra funcionou á maneira dun potente activador co que reverdecer a memoria dun tempo, o dos primeiros anos 70, en Ourense, onde se me deu a oportunidade de iniciarme no oficio para o que non serven os cínicos. O de xornalista. Esa miña vocación de sempre.
En medio dun escenario social e político no que o réxime da ditadura daba, en versión provinciana, os seus últimos coletazos, xurdían iniciativas e proxectos de moi variada contextura sociocultural, nunha sorprendente converxencia de grupos e persoas que facían da blancoamoriana Auria unha ágora de creatividade, complicidade e contestación. Do subchán saíron a un tempo tódalas fervenzas: a das augas, coas Burgas a cachón, e a das conciencias, nas que asomaban colectiva e individualmente mundos e paisaxes de liberdade. Con Vietnam e o maio francés a distancia recargando as pilas, e pouco tempo despois coa revoluçao dos cravos a contragolpe da nosa atrasada folla de ruta cara a democracia, todo o que a forzosa clandestinidade mantivera en reserva abrollou en ideoloxías e voces contrapostas, creando ágoras e formalizando, non sen os atrancos da censura e dos burócratas que a aplicaban a pau seco, un cada vez máis definido e tenso espazo público. Aquel no que se deron os primeiros movementos de participación cívica, nos que tivo un papel fundamental o asociacionismo. Como o tivo o cineclubismo, que sostivo a contracorrente as xa históricas Xornadas do Cine, nas que por vez primeira reivindicamos a urxencia dun cinema de nación e dunha TV pública, coa lingua do país como ferramenta de comunicación e información.
Aterrar daquela, e á volta da universidade, nesa cidade foi o mellor dos privilexios. Porque puiden participar das múltiples tonalidades dunha esplendorosa paisaxe humana, na que forzosamente reaparecen as pegadas dos epígonos da Xeración Nós, sempre coas portas das súas casas abertas aos proxectos cívicos, artísticos e socioculturais para os que a xente moza, a súa máis importante clac, lles pediamos o seu apoio.
Teño que dicir que aterrei con bo pé. Véñenme á memoria tres secuencias que serven para certificar esa boa sorte.
Cando o director Francisco Pillado me ofrece o primeiro contrato para traballar canda Pepe Platero na delegación de La Voz de Galicia (un minúsculo e sombrizo local na rúa de Santo Domingo), engadira de seguido:”Tes en don Ramón a un bo padriño”. Enteirándome entón da carta na que don Ramón Otero Pedrayo, que tantas veces me acollera anos atrás no seu piso da rúa da Paz, avogaba por min. Prometinme non defraudar nunca esa máis ca xenerosa confianza. Era maio de 1973.
Pouco tempo despois afrontaría a realización da miña primeira reportaxe. Viaxei ata Casaio, na montaña valdeorresa, para ver e constatar o que unha amiga, que exercía como mestra interina na escola da aldea, me contara con enorme frustración: os nenos de máis idade non acoden a clases porque xa gañan unha soldada traballando na pizarra. Fun sen avisar, claro, e sen contactos previos. Un pouco a cegas. Atópome de fronte na rúa do pobo cun neno duns dez ou doce anos de idade, e ocórreseme preguntarlle “Como te chamas?” El, de maneira inocente e algo acobardado, respondeu: ”Bienvenido”. A reportaxe que narraba aquela indecente e ilegal explotación laboral de nenos aínda en idade escolar provocou unha grande poeira. Obxectivo cumprido, sen dúbida. Pero a verdade é que, máis alá de experimentar sobre o terreo a utilidade do oficio de informar, o que perviviu en min durante moito tempo foi o que de simbólicotivera aquel casual e fugaz encontro na rúa co neno de Casaio. Interpreteino como un “benvido á profesión” que ten no xornalismo de servizo público a súa razón de ser.
E a terceira das secuencias? A que me levou ao Portugal do 25 de Abril de 1974 para narrar en vivo o estado de insurxencia militar, e de progresivo entusiasmo popular, que habían de botar abaixo a ditadura. Catro días e catro noites en vela palpando aquel sorprendente, por excepcional, maridaxe entre a milicia e o pobo entre cánticos, co “Grándola” do amigo Jose Afonso a voces corais, abrazos, caraveis vermellos nas bocachas de centos de fusís en alto, e vivas á liberdade e á democracia. Díxeno, e quero repetilo de novo neste acto: a cobertura do 25 de Abril no norte do país do meu avó paterno foi o meu verdadeiro bautismo profesional.
Nunca lle agradecerei suficientemente a aquel gran director de LVG que foi Paco Pillado a confianza que depositara en mín, con apenas 26 anos de idade, dándome semellante responsabilidade. Asumindo un alto risco, e por partida dobre. Porque aínda que con formación universitaria, eu era un principiante; e polo que comportaba romper o cerco no que a censura do franquismo depositaba o seu control directo sobre a información internacional,
coa axencia oficial EFE facendo de devasa ou curtalumes. Naquela altura, co dictador español aínda vivo pero ás portas dun inevitable desenlace biolóxico, a caída no país veciño do réxime salazarista, e o modelo de rebelión cívico/militar que a executara, fora recibida polos servidores do réxime franquista en medio dun silencio atronador, que non deixaba de ser por iso ameazante. Que un xornal ‘de provincias’ se atrevese a saírse do rego para construir sobre ese acontecemento o seu propio relato -o que quedou enmarcado na serie de crónicas a dobre páxina publicadas no medio e medio do xornal- constituía todo un desafío.
Tivo consecuencias, naturalmente. Tanto na miña vida persoal como na miña traxectoria profesional. Unhas poucas, desagradables. As máis delas, empoderadoras e incitadoras na defensa e na práctica do xornalismo como servizo público. As crónicas portuguesas, o seguimento informativo que desde a delegación de LVG fixeramos da insólita esixencia de dimisión do bispo Temiño por parte de 300 xoves ourensáns, e a entrevista coa muller do capitán Xosé Fortes Bouzán ao día seguinte de que o detiveran por ser un dos integrantes da Unión Militar Democrática (UMD), aparecían minuciosamente descritas no expediente que de min foran urdindo os Servizos de Información Militar. Tiven coñecemento dese expediente a través da filtración dun soldado/policía de orixe galega cando vestiamos de uniforme no cuartel cordobés de Cerro Muriano, ao que me destinaran por sorpresa tres meses despois da morte de Franco. Como desagradable foi verme compartindo a lista negra con máis dun cento de nomes de persoas que os golpistas do 23-F recabaran dos cómplices cos que contaban en Galicia para levar a cabo, en saíndo vitoriosa a intentona, un macabro axuste de contas.
Pero todo iso forma parte, afortunadamente, do pasado. Como dicía, aínda que ás veces con lóxicos altibaixos propios dunha profesión tan permeable a cambios e arritmias de todo tipo, o que veu despois deses dous anos tan intensamente vividos no Ourense dos 70 tivo neles o seu fermento. Na acta deste premio apunta o xurado algunhas desas liañas.
A do xornalismo político a pé de transición e de autonomía – nas crónicas do diario para o que traballaba e máis tarde tamén no programa semanal Encontros, o primeiro debate na historia da TVG que me ofreceran dirixir e presentar-. A do xornalismocultural, como quedou de manifesto naquel rompedor suplemento semanal de LVG do que fun responsable entre 1979 e 1983, ou xa na década dos 80 no programa semanal Extramuros da TVG aberto ás grandes voces das culturas europeas, dacabalo dun tempo que transicionaba entre o resistencialismo, as novas tendencias artística e os desafíos da industria cultural.
2.
Porén, non quixera eu que esta miña intervención quedara na memoria de cantos compartides tan xenerosamente comigo esta celebración como un simple tributo á nostalxia. Estou administrativamente xubilado, pero sigo conectado. Consciente de que nun mundo que nos empurra cara a desconexión e a présa, provocar a reflexión e o pensamento crítico (unha mirada crítica sobre feitos e realidades que nos interpelan a diario) non só é un acto de resistencia, tamén é en última instancia un acto político.
É nese marco no que me sigo vendo comprometido co xornalismo na súa dupla e complementaria dimensión. A política, en tanto que avalista do dereito que ten a cidadanía a unha información veraz (Carta Universal de Dereitos Humanos e artigo 20 da Constitución española). E a dimensión intelectual: entendendo o xornalismo non só como un modo de informar (de producir e difundir información de relevancia pública), tamén como un modo de producir e difundir coñecemento. Desas dúas dimensións interactivadas deriva o que entendemos por xornalismo e información de calidade. Tentamos facelo práctico mes a mes na revista Tempos Novos (un proxecto impulsado xa vai para 28 anos por un colectivo de 150 persoas), e ben que lle agradezo ao xurado deste premio que o resalte na súa acta.
Porén, as excepcións, que as hai, non poden ocultar ata que punto esa maneira de entender a función social e política dos medios, do xornalismo e dos xornalistas pasa actualmente por un dos momentos máis críticos dos últimos cincuenta anos. Permitídeme, xa que logo, unha reflexión en voz alta ao respecto.
A industria da información ten en Internet o aliado perfecto contra o que nun pasado recente facía dos medios de comunicación un contrapoder ao servizo da verdade. E ao servizo da democracia. Unha mestura tóxica de tecnoloxía dixital, políticas sen escrúpulos e explotación comercial dos novos sistemas da comunicación está creando fracturas por estrés alí onde a información xornalística debera xogar, como ben público que é, un papel fundamental e insustituíble nos procesos de socialización e conformación dunha sólida opinión pública. O que prima é o valor económico da información, a súa venda -como se se tratase dun ben privado, sendo como é un ben do que todos e cada un de nós somos propietarios-, e non o valor da verdade. O mestre de xornalistas e excepcional reporteiro de grandes conflitos, o polaco Kapunscinsky, denunciárao no seu impactante discurso ao recibir en Estocolmo o que se coñece como o nobel de xornalismo: ”Cando se descubriu que a información era un negocio, a verdade deixou de ser importante”.
A crise económica do 2008 acelerou o ritmo dese proceso de degradación dos sistemas mediáticos. Banqueiros e fondos voitre aproveitaron a debilidade financeira para forzar a concentración de medios e para entrar nos seus consellos de administración, controlando desde dentro as tomas de decisión e a produción e selección de contidos. Con gravísimas consecuencias. Unhas, de carácter laboral: os xornalistas que non acabaron no paro (a crise desabasteceu ata o límite as redaccións) sobreviven aínda hoxe en medio dunha enorme precariedade. Outras, propiamente profesionais: os xornalistas vense forzados a ritualizar o traballo informativo, facilitando así a circulación de todo tipo de intoxicacións malintencionadas, e vense inducidos a autocensurarse para non correr riscos (en democracia, a autocensura é xunto coa económica a máis eficaz das censuras). Con que resultado? Un xornalismo de sensacións (sensacionalista) e non de contextos, simplificador da realidade, e xa que logo incapaz de interpretar o mundo, que non garante en absoluto o dereito da cidadanía non só a ter noticia dos acontecementos, senón tamén e sobre todo a coñecer a verdade ou verdades que ocultan.
Lonxe de aplicar medidas para deter esa degradante tendencia, que se traduce á larga nunha adulteración da democracia, os poderes políticos acaban someténdose ás esixencias desreguladoras dos que a provocan e protagonizan. E non só satisfeitos con iso, aproveitan tamén o estado de necesidade financeira de moitos medios privados establecendo con eles fórmulas subvencionadoras e publicitarias que os atan en curto, e aos xornalistas con eles. Se, como veu sucedendo entre nós desde que foron creados vai para corenta anos, os gobernos utilizan o mando a distancia sobre os medios públicos de radio e TV para sometelos ao seu servizo, todo o que se podería esperar deles como reequilibradores dese pervertido sistema mediático queda practicamente en nada. Para mostra, un botón. Aparte de infrinxir a lei europea de medios aprobada o pasado mes de marzo no Parlamento de Estrasburgo, a reforma da lei de medios públicos que se tramita actualmente no Parlamento galego amartela ese control ao servizo do goberno, do partido que o sustenta e do partido ou partidos que o sustenten no futuro.
É a tónica dominante. Da que deriva o descrédito no que caeron os medios tradicionais, o xornalismo e os xornalistas. Ata o punto de ter que preguntármonos se non estarán en vías de extinción. Obrigados a competir en procesar información cunha multitude de novos e indiferenciados provedores/vendedores de información (algúns deles, os chamados influencers, charlatáns de feira que arrastran riadas de incautos) que teñen en Internet, nas plataformas e nas redes sociais unha ferramenta desregulada, gratuita e anónima, medios e xornalistas acaban traizoando algúns dos máis importantes principios nos que viñeran asentando a ideoloxía (o pluralismo, a obxectividade, a imparcialidade, a verdade) e a cultura do xornalismo.
Hai gobernantes que aplauden coas orellas. Nada como utilizar esa escusa para negarlles a función de mediación -de vixilancia e control, por delegación da cidadanía- e impedir que os xornalistas fiscalicen a súa política de comunicación. Xustificarse como vén de facer un deles en que “a verdade non necesita intermediarios” é, aparte de acientífico, propio de quen non ten prexuizos autocráticos.
Hai iniciativas innovadoras que van a contrapelo desa progresiva degradación da función mediadora de medios e xornalistas. Pero son excepcións. Para facer o camiño de volta, non queda outra que abrir o melón dunha democrática regulación. Como por fin veñen de asumir a Comisión e o Parlamento da UE, aprobando a lei que obriga aos Estados membros a blindar a pluralidade, a independencia e a transparencia dos medios de comunicación -tanto privados como públicos-, a evitar unha excesiva concentración empresarial e de información, e a establecer salvagardas que protexan a autonomía e a mediación profesional dos xornalistas.
Reivindiquemos, pois, o xornalismo como profesión. E aos xornalistas como intermediarios necesarios, imprescindibles, nos procesos de comunicación informativa. Porque nestes tempos de posverdades, de ruídos, desinformación, bulos, mentiras e présas, son o único aval que ten a cidadanía para ver satisfeito o seu dereito a unha información veraz e de calidade. Da que depende que sexamos quen para decidir libremente a nosa maneira de convivir en sociedade e de participar en democracia. Que a sociedade tome conciencia disto é vital. Para estarmos vixiantes e impedir que nos secuestren a verdade. Empezando por facermos extensible esa reivindicación de dereitos ante os poderes públicos, que son os que teñen o deber de regular e democratizar o escenario no que o sistema de medios, o xornalismo e os xornalistas teñen a obriga de actuar como un contrapoder ao servizo da verdade.
3.
Para rematar:
Tratándose do recoñecemento a toda unha traxectoria profesional, non podo senón compartilo con cantos e cantas contribuíron dunha ou doutra maneira a facer posible o que o xurado do premio aporta como xustificación. Nesta mañá de decembro vexo aquí unha acaída representación de todos eles. Grazas por vir.
Nese xa longo camiño de idas e voltas, a miña familia foi sempre o meu principal salvoconducto. Débollo a Concha, nas duras e nas maduras dunha profesión que tamén compartimos. E débollo aos nosos tres fillos, vítimas das moitas horas que lles roubou o meu ordenador.
Finalmente, quero amosar o meu agradecemento á institución que promove este premio, representada neste acto polo seu presidente, Luís Menor. Sempre fun, e seguireino sendo, un xornalista incómodo. Que iso non condicionase o recoñecemento do que son obxecto é para resaltalo e valoralo. Fágoo publicamente. Coa seguridade de que o meu amigo Marcos, que lle dá nome a este Centro Cultural, acolle desde o alén este acto como sempre fixera en vida coa miña persoa: co entusiasmo dos bos e xenerosos.
Saúde e sorte.
