Poucas regras absolutas hai en materia de política, pero se tivese que arriscarme a dar unha, diría que cando, despois de estar un partido moito anos no poder, leva todo por diante outro nunhas eleccións, é máis por aborrecimento do goberno que polas virtudes ou ventaxas que oferezca a oposición. O programa do contrincante non ten que ser moi afinado nen moi completo. Así pasou en 1997 na Gran Bretaña coa victoria electoral de Tony Blair. Personalizo, porque en termos persoais viveuse a campaña e o proceso. Encarnou nunha persoa a esperanza de que deixaran o poder os Tories de John Major e viñese alguén que rematase o desalento xeral dunha sociedade batida e esfarangullada polos anos de Thatcher, que, en tempo relativamente breve, tíñana deixado sen moitas das referencias políticas que pareceran tan ben asentadas.
Non se falou moito de Terceira Vía naquelas eleccións. O termo foi pouco empregado polos xerentes dunha campaña que foi a máis cuidadosamente deseñada con criterios publicitarios e de marketing de todo o século XX. Falouse, sí, de Novo Laborismo, para dar unha imaxe de rexeneración e apartarse da imaxe dun Partido Laborista "inelexible", dominado polos baróns sindicais e abanado por modas esquerdizantes de pouca ou ningunha raigaña popular. Esa idea de facer un partido elexible convertiuse nunha verdadeira obsesión dun sector do partido no que non só estaba a direita laborista tradicional "non toda, porque faltáballe un elemento esencial desa direita, que eran boa parte dos sindicatos" senón tamén xente dunha xeración máis nova, ambiciosa e á procura de fendas para chegar a postos de poder. Unha das características dos derradeiros anos de goberno conservador foi que o partido no poder non atopaba xa ninguén con algo de calidade ou prestixio para prestarse a ser nen sequer ministro naquel navío que afundaba. Os xóvenes que querían facer carreira na política ían por outros camiños. Neil Kinnock iniciou a renovación do laborismo e seguiuna John Smith. É probabel que o partido pudese ter gañado as eleccións con Smith, que morreu antes delas, como é sabido. E a reacción popular de pena pola morte do xefe da oposición indicaba ben claro o desexo de desfacerse por fin dos Tories. Abondaría có voto por John Smith morto.
A ideoloxía xogaba pouco en todo isto. Anos de neoliberalismo tiñan desprestixiado e marxinado os prantexamentos máis teóricos. Có desmantelamento do tecido social na década de 1980, o bon sentido, a "decencia" que caracterizaba as actitudes políticas dun amplo eleitorado e facía as veces de presupostos máis doctrinais e aéreos, foi substituido por un pragmatismo desnortado ou, simplemente, polo desinterés pola política. Teríalle bastado ao laborismo propor a volta á política no mellor sentido da palabra, soprando nas brasas que ainda quedaban na borralla, para criar a ilusión necesaria para gañar.
Non foi iso o que fixo, senón invocar, de xeito bastante confuso, primeiro o comunitarismo de Amitai Etzioni e Robert Putnam, e despois o pensamento de Anthony Giddens. Só fora da Gran Bretaña pódese pensar que teña sido Giddens o arquitecto do Novo Laborismo. Anda máis a rentes da verdade a prensa popular que da ese mérito a Peter Mandelson. É o propio Tony Blair confirmouno máis dunha vez. Mandelson non é un pensador, nen un home de ideas; é un técnico da manipulación da información. E a victoria de 1997 foi un trunfo desa técnica e non das ideas de Giddens nen de ninguén. Millor dito, e para precisar, débeselle a esa técnica a magnitude da victoria, non esta de por si.
A idea da Terceira Vía foi unha apropiación dun remedio que tomaron os partidos socialdemócratas europeos e o Partido Demócrata de Bill Clinton nos Estados Unidos, para encontrar un camiño de volta ao poder a troques de aceitar a fonda reforma estructural que o poder da direita neoliberal tiña feito nas bases económicas das sociedades capitalistas. A Terceira Vía pode entenderse, logo, non como unha vía ou camiño cara unha sociedade millor, senón como unha vía de acceso ao poder na sociedade existente. É unha táctica, non unha ideoloxía, e nen siquer un programa.
Pintouse nalgún momento, tal vez con brocha gorda, a transformación das socialdemocracias como a "compra" polos intereses dominantes de partidos socialistas desgastados pero con cabeceira rexistrada para sustituir na xerencia da economía privatizada aos partidos conservadores. A opción de criar novos partidos ensaiouse na Gran Bretaña con aquel Partido Socialdemócrata escindido do laborismo por David Owen, Roy Jenkins, Shirley Williams e Bill Rodgers, que acabou fundido cós vellos liberais e non consigueu atrair un electorado significativo.
A verdade é que no Reino Unido o laborismo era aínda depositario dunha confianza residual, de características sociais moi peculiares. Hai un esquema moi xeneralizado, que tamén usaron os analistas de inclinación blairista, no que se argumenta que os partidos socialistas perderon, pola evolución mesma da sociedade, a sua base de clase, e quedaron como almas sen corpo buscando onde encarnar. Pero o caso é que a base do Partido Laborista foi sempre máis ampla que a clase traballadora en senso estricto. As orixens e a evolución histórica do partido levaron sempre a pegada das ideas relixiosas, de tradición evanxelista e nonconformista na maior parte, e dun libre pensamento agnóstico, moitas veces individualista, máis unha minoría de inspiración marxista. Sobre todo despois das grandes reformas socializantes do goberno de Attlee na posguerra, as conquistas no terreo da seguridade social, o Servicio Nacional da Saúde, a ampliación da educación, etc. foron ben acollidas polo que poderíamos chamar unha maioritaria clase media, moi sensible a motivos e razonamentos éticos. Nunha perspectiva histórica ampla, consagrouse nesa época un relevo de clases dirixentes que viña producíndose paseniño desde había moito tempo. A aristocracia da terra, pura nun comenzo e misturada despois cós grandes empresarios da Revolución Industrial, gobernou, con éxitos moi apreciabeis, o Reino Unido e asimilou sen graves perdas a democratización do proceso electoral coas grandes reformas do sufraxio no século XIX e aínda a comezos do XX. O laborismo sirveu para dar canle ao relevo desa clase, non pola clase obreira, senón por un conxunto máis amplo, un auténtico "centro" social moldado pola historia do país e depositario de moitos dos valores que foron pousando as correntes dunha historia tan dura coma todas, pero correxida máis que algunhas por un sentido común temperado coa tolerancia que nace do respeito polas ideas do veciño ou do cliente.
Ese era o auténtico centro, que non sempre tiña apoiado gobernos laboristas, xa que, por exemplo, respondeu ás propostas conservadoras dun Macmillan na década de 1950, cando a converxencia dos partidos era grande cara un miolo de forte "socialización" da prosperidade, que non socialismo. Butler do lado conservador e Gaitskell do laborista foron emblemas desa converxencia, que entón parecía aburrida e que algúns desexaban radicalizar, cara a un extremo ou cara ao outro. Pero mesmo os que se sentían incómodos con aquel equilibrio, que lles parecía artificial e perigoso a longo prazo porque entoñaba situacións de conflicto na base da sociedades, pensaban que tiña, a pesar de todo, algúns alicerces sólidos nos que non se daría nunca marcha arré. E bastantes conservadores, moi amuados polo que lles parecía arrogancia dos sindicatos, falaban de que eran impensables "políticamente" porcentaxes de desemprego que fosen alén dun mínimo moi pequeno. Sabíase que a prosperidade non ía durar sempre, pero había confianza ou resignación "segundo o extremo do espectro político en que se vivise" en que cando viñesen os maus tempos repartiríanse dalgún xeito máis o menos equitativo as perdas e as adversidades.
Poderíase pensar que ese centro é a "middle England" á que prometeu atender o Novo Laborismo. Aparte de ser pouco feliz o uso exclusivo do nome de Inglaterra nese rótulo por un grupo tan preocupado pola "corrección política", e no que as principais figuras dirixentes son escoceses (e en Escocia e no País de Gales residía seguramente moito dese consenso centrista), resultou que o que ofreceron non respondía a ese outro centro que acabo de describir. Voltamos ao que decía ao principio de que o programa concreto era o de menos para gañar en 1997. Nos anos de oposición o laborismo tiña entrado nun laberinto bizantino no que se criaron fantasmas que desnortaron as liñas de acción e pensamento e afastaron aos dirixentes das suas bases, que eran moi heteroxéneas. Con certeza que o laborismo tiña que desfacerse de moita bagaxe e que tiña que adaptarse a situacións novas. Podería ter sido abondo para iso a dinámica das tensión internas do partido, no que cabían desde un Roy Hattersley na direita ata un Tony Benn na esquerda, pero a fantasmagoría levou a pensar que a solución estaba nunha nova imaxe. En vez dun auténtico debate, embarcáronse nunha operación de marketing e relacións públicas, da que se fixo cargo Peter Mandelson. Chama a atención que ainda hoxe, polo menos ata o momento mesmo en que foi preciso desfacerse desta figura, e ainda nalgunhas manifestación de despois, asegura Tony Blair que é a Mandelson a quen se debe o trunfo do 97. Afirmación ben pouco democrática, despreciativa do electorado e sorprendente nun partido que ten un posto tan recoñecido na historia e na vida británica. Esa mesma contextura dun grupo con pouco senso da historia vese no que definiu como "middle England". A falta dunha definición máis clara, temos que ver o que ofreceu "e o que deu" para satisfacer a esa clase. Certamente, as promesas de centrarse nos problemas da educación e na mellora do Servicio Nacional de Saude eran aspiracións da maioría ampla que chamamos centro e ían incluso alén dela. A maior parte das demais viñan de sectores de opinión bastante minoritarios. Estaban entre elas a supresión da cláusula 28 que prohibía a promoción da homosexualidade nas escolas, a proscripción da caza do raposo e, nunha orde de cousas ben máis importante, a reforma constitucional.
A reforma constitucional tería os seus méritos, pero non lle urxía a ninguén. O réxime autonómico, por moita simpatía que podamos ter por ele, non respondía a moita presión popular, agás en Escocia por razóns de política partidaria moi especiais, e a reforma da Cámara dos Lores quedou sen rematar por non ter pensado o goberno cómo configurar a segunda cámara despois de ter suprimido o direito de voto dos pares hereditarios. Tivo moito de populismo pouco responsable todo ese programa. En realidade, non era iso o que facía falta. Populista abondo tiña sido o goberno de Thatcher.
O aillamento do goberno foise facendo cada vez máis grave no desenvolvimento da sua política. As restriccións do gasto público desanimaron ao que restaba da sua base tradicional, o seu estilo "pop" tiroulle a simpatía do centro reflexivo, e os xestos populistas deron alento a campañas conservadoras. O mundo rural, que en Inglaterra é de clase media, de "gentlemen farmers", e non ten connotación de atraso senón todo o contrario, manifestouse nas rúas de Londres, nunha insólita actuación, irritado por dos motivos tan diferentes como a negativa a reducir os precios da gasolina e a prohibición da caza do raposo. A opinión comezou a notar o abandono de algunhas das poucas promesas electorais concretas. Prometérase, por exemplo, que os servicios de ferrocarril privatizados e fragmentados polos conservadores, serían sustituidos por un servicio nacional integrado. Non se fixo nada diso, e aínda despois da conmoción que causaron sucesivas e graves catástrofes que revelaron os fallos dunha privatización mal concebida e realizada a carreiras, nada se fixo do prometido e, ao contrario, síguese insistindo en aplicar o mesmo sistema ao transporte subterráneo do metro de Londres. Asegurouse que non se privatizarían os servicios dos controladores do tráfico aéreo, e quérese agora privatizalos, contra unha forte resistencia. A abolición da gratuidade da educación superior afectou directamente á clase media. Ninguén pensou, en resumo, que o goberno do Novo Laborismo ía avanzar con tanto entusiasmo e tanta fachenda polo camiño neoliberal que iniciara Margaret Thatcher.
Aquela febleza orixinal de entendimento da sua base social rematou nun distanciamento que non saberemos cánto ten de perigoso ata que cheguen as próximas eleccións.
Outro aspecto preocupante do Novo Laborismo foi a sua insistencia cando a campaña electoral e nos primeiros termos de goberno nunha "nova política". O Reino Unido non tivo, por sorte ou por mérito, a experencia histórica dos fascismos que tiveron tantos outros países europeos, nen ten unha imaxe clara da terminoloxía e a dialéctica daqueles movimentos. Se a tivese, empezaría xa por non soarlle ben o da Terceira Vía. E a crítica do proceso político por ter un exceso de "confrontación", que habería que sustituir por máis consenso, foi unha chamada a instintos, antidemocráticos no fondo, que están acochados en todas as sociedades. O hábito democrático é un depósito de séculos que ainda non penetrou abondo en todas as camadas sociais e que sofreu moita erosión na ofensiva antisocial dos anos de Thatcher ( "¿A sociedade? Non hai tal cousa"). Esa clase "decente"que tentamos describir sen moita precisión, foi batida e despreciada neses anos.
O descoñecimento da historia e a realidade europea dun Primeiro Ministro que se dí
tan europeísta como Blair, parece esgotarse en veranear na Toscana, sempre invitado por algún millonario.
O fracaso do famoso Dome (unha cúpula sen edificio) parécelle a moitos simbólico da natureza da Terceira Vía: o predominio da forma sobre a sustancia. Algúns abesullaron iso xa desde aquel comezo da actividade de Mandelson. O "spin" de que según din era mestre o Mandelson é metáfora que ven do xogo do billar, e o "efecto" que se lle da a bola de marfín. A bola neste caso son as noticias, a información e as imáxenes. E quen vive da imaxe morre tamén dela. Así foi, desde a Princesa de Gales ata Peter Mandelson, e quén sabe se ata Tony Blair.
O que máis preocupa de todo isto son duas cousas que teñen moito que ver coa autenticidade e o futuro da democracia. A primeira é ese noxo que a idea da confrontación causa aos dirixentes. Primeiro falaron cuase dunha democracia directa, con invocacións do "pobo" que non están no estilo da política británica. Despois cairon nalgúns dos hábitos menos agradabeis do vello laborismo, como é o de pensar que os dirixentes do partido son os únicos que saben o que o pobo quer. A diferencia é que os dirixentes doutros tempos pensaban que o que o pobo quería eran máis bibliotecas, mellor educación, acceso á cultura. Os blairistas pensaron que querían o Dome. Erraron, e o fracaso da malfadada cúpula contrastóu có exito popular da Tate Modern, chea de arte moderna. O control dos medios de información é outro deses aspectos, que explica a venganza desatada da prensa no caso Mandelson. O control da vida interna do partido en todos os aspectos estáse voltando tamén contra os blairistas, como ocurreu na elección de Ken Livingstone para a recén criada alcaldía de Londres, a pesares de ter movilizado Blair todos os recursos do partido para que non fose candidato, ata o ponto de que tivo que presentarse como independente.
A outra é o aumento da distancia entre a sociedade e o poder político. Hai que salientar que o que levou aos electores a votar polo laborismo non foi que estivesen simplemente cansos dos conservadores, o que sería unha actitude puramente pasiva, senón auténtica indignación. Por iso é tan lamentable que non se utilizase ese sentimento activo para dar impulso a unha auténtica renovación política. A base tradicional estaba aí, a pesares dos destragos thatcherianos. A democracia non se pode permitir moitas máis desilusións. Prevese xa una grande abstención para as eleccións deste ano. O temible é que se se abandona o interés polo poder político, ou millor dito pola elección e o control do poder político, que son cousas que van xuntas, o poder non vai "caer na rúa", como antes se decía. Sempre hai unha man que o colle antes de que chegue o chán. O poder está xa cada vez máis en mans incontroladas.
Unha boa parte da sociedade británica é consciente desto. O que haberá que botarlle en cara ao novo laborismo é que desperdiciou unha oportunidade histórica de artellar unha resposta a eses problemas esenciais da política do noso tempo. Ao cair na armadilla das imaxes e a manipulación dos instintos antisociais deulle a avantaxe a quen sempre fará iso millor. A Gran Bretaña podía ter sido "e tal vez ainda sexa" o laboratorio dunha experiencia para a que a puxera en condicións a sua orixinalidade histórica. A esperanza non está perdida, pero vai moi castigada.
Londres, febreiro de 2001
