Paradoxas colombianas

De cara aos comicios presidenciais a celebrarse en Colombia o próximo 25 de maio, coas expectativas cifradas nun escenario incerto ante o eventual empate técnico entre o actual mandatario Juan Manuel Santos (Partido da U) e o seu principal rival, Oscar Iván Zuluaga (Cambio Democrático), compre considerar diversas perspectivas sobre o acontecer do país suramericano.

Estes comicios veñen precedidos por dous factores determinantes. O primeiro ten que ver coa case excesiva (e por veces escandalosa) omnipresencia política do ex presidente Álvaro Uribe Vélez, ex aliado e actualmente acérrimo rival de Santos, quen non dubida en afianzarse como unha especie de “árbitro político” ao entronizar a candidatura de Zuluaga e, incluso, aseverando a posibilidade de non recoñecer unha eventual vitoria de Santos, aducindo que presuntamente “non existen garantías” neste proceso electoral.

Uribe marca a pauta

Nunha campaña electoral salpicada por unha intensa “guerra sucia” de escándalos e acusacións entre Santos, Zuluaga e Uribe, a preponderancia do “uribismo” como tendencia política determinante certifica o paulatino desprazamento da tradicional hexemonía entre conservadores e liberais existente en Colombia, cuxa condición incluso alcanza cotas que rozan a marxinalidade política a tenor do escaso peso das súas respectivas candidaturas de cara a estes comicios. Polo contrario, pode que este peso do “uribismo”, así como doutras tendencias personalistas aínda en cernes, signifique unha inédita eclosión política dentro da cultura política colombiana e do seu sistema político.

O segundo aspecto que gravita con incidencia neste contexto electoral ten que ver coas conversacións de paz que desde 2012 levan a cabo en Cuba o goberno de Santos coa guerrilla das FARC-EP, proceso de negociación que aínda está por abrirse coa outra guerrilla, o ELN. Ambas formacións guerrilleiras anunciaron a mediados de maio un “cese ao fogo electoral” tacitamente apoiado polo goberno e polas Forzas Armadas, aínda que a posición oficial do goberno de Santos manteña a perspectiva de acabar militarmente coa guerrilla coa finalidade de “gañar a paz”.

O anuncio das FARC-EP e do ELN acontece tras alcanzarse un importante acordo na mesa de negociación co goberno colombiano, neste caso concentrado nos cultivos ilícitos e o narcotráfico. Pero diversos sectores da opinión pública, especialmente simpatizantes de Uribe, acusan a Santos de outorgarlle á guerrilla unha identidade política con directas expectativas na area electoral. 

Con todo, o escenario político colombiano aparentemente encamíñase a fortalecer o peso político dunha tendencia personalista e autoritaria acicalada nun “uribismo” imbuído como mentor político e ideolóxico. Esta perspectiva intensifícase a través de diversas variables que, a todas luces, obstaculiza a posibilidade de acometer un proceso de reforma política e constitucional, fortalecendo ó mesmo tempo aspectos tan evidentes da realidade política colombiana, como é o caso do clientelismo político.

Das cinco candidaturas que o próximo 25 de maio compiten pola presidencia de Colombia, tres están, dalgunha forma, vinculadas co “uribismo”. O presidente Santos foi ministro de Defensa durante o segundo mandato de Uribe Vélez (2006-2010), igualmente que a candidata conservadora Marta Lucía Ramírez, mentres Zuluaga foi ministro de Facenda⁽¹⁾.

A frontal ruptura entre Santos e Uribe a partir de 2010 permitiu ao actual presidente formalizar unha estrutura burocrática igualmente de carácter clientelar, asentada nas principais institucións estatais así como no Consello Nacional Electoral, e que ironicamente ven sendo atacada polos simpatizantes de Zuluaga e de Uribe como unha “orde de xerarquía”.  

Un “populismo” neoliberal?

Este peso dos personalismos políticos (sexan “uribistas” ou incluso da aínda incipiente estrutura “xerárquica” establecida por Santos) pode afianzarse e incluso polarizarse á hora de acometer outras realidades políticas a nivel nacional.

A debilidade militar das guerrillas e un proceso de negociación enfocado en  propiciar a súa inserción na area política (previa amnistía xeral), abre diversas expectativas para o futuro da política colombiana. A principal ten que ver co espazo político e electoral dunha esquerda e de forzas progresistas historicamente atomizadas e preventivamente “domesticadas” e polarizadas, tal e como sucedeu co inaudito proceso xudicial de remoción e posterior reinserción do alcalde bogotano progresista Gustavo Petro, acontecido desde finais de 2013.

De cara aos comicios presidenciais 2014, Petro anunciábase como unha importante alternativa dende a esquerda cara o status quo e o establishment historicamente gobernante.

Obviamente, o obxectivo de Santos tradúcese en alcanzar un acordo global de paz coas guerrillas que lle permita, simultaneamente, fortalecer a súa imaxe a nivel histórico como o líder que puxo fin a mais de cinco décadas de conflito armado, contemporizando e “domesticando” o escenario político da esquerda. Pero precisamente o tema da negociación coa guerrilla intensificou a ruptura entre Santos e Uribe a través dunha confrontación que semella máis ben identificar un pulso de carácter personalista.

Paralelamente, o internacionalmente celebrado pero non menos relativo éxito económico colombiano dos derradeiros anos, basicamente atribuído ás xestións de Uribe e Santos, oculta sen embargo notables desigualdades socioeconómicas, tal e como se observou o ano pasado coas prolongadas protestas e folgas agrarias.

Esta realidade confróntase ante a preponderancia dunha axenda política e económica claramente neoliberal, manifestada nas ofertas electorais de catro das cinco candidaturas presidenciais (especialmente as de Santos e Zuluaga), un aspecto que prevé certa degradación da axenda social e reformista na próxima lexislatura colombiana, en particular no sentido da eficacia e calidade dos servizos sociais.

Cun panorama electoral duramente polarizado, que albisca unha segunda volta entre Santos e Zuluaga prevista para o próximo 15 de xuño, poucas expectativas se prevén sobre eventuais cambios na orientación política colombiana. Alén do posible peso dos personalismos políticos, a axenda exterior colombiana seguirá focalizándose na súa estratéxica (e histórica) relación con EUA, fortalecido a nivel hemisférico a través dun eixe reaccionario á recente orientación progresista e de esquerdas a nivel rexional, e consolidado globalmente por medio da activa presenza colombiana na Alianza do Pacífico.