Un achegamento á situación actual da Arxentina lévanos a considerar que a súa Política Exterior persegue un obxectivo claro: promover o adecuado reinserimento do país no sistema político global.
A saída da fonda crise económica que o país sofre desde hai máis de dous anos, a suspensión de pagamentos da débeda externa, a situación dos investimentos estranxeiros no país, o punto morto no proceso de integración rexional do MERCOSUR, as relacións comerciais cos EEUU e a UE no marco das negociacións da OMC (Organización Mundial do Comercio), o seu modo de inserimento no ALCA (Area de Libre Comercio das Américas) son, entre outros temas, cuestións pertencentes ó novo ámbito da política "interméstica" (internacional e doméstica) que o actual goberno arxentino debe afrontar de inmediato.
A solución á situación na que o país se atopa non pode separarse dun adecuado modo de resolución das negociacións que se levan a cabo cos acredores da súa débeda (repartidos case a partes iguais no exterior e o interior do país), da renegociación dos contratos de prestación dos servizos públicos (concesionados a empresas de orixe europea e sometidos a un serio escrutinio por parte dos estados orixe dos investimentos) ou da nova relación que os presidentes Kirchner e Lula aseguran querer establecer entre os dous países. Sen ir máis lonxe, a pertenza de ambos os dous ó chamado G-22, un grupo de países que pretenden reformular a situación do comercio internacional dos productos agrícolas no marco da OMC, amosa que existe unha sensibilidade tendente a converter en política exterior concreta necesidades que xorden da composición das preferencias políticas dos seus electores e da estructura dos seus mercados internos.
Pese ós evidentes avances que se produciron na democratización da Sociedade Internacional, determinados países aínda afrontan situacións de subordinación ou dependencia que condicionan a súa actividade exterior. Podemos sinalar un feito que nos serve para expresar e comprender até que punto o país precisa unha política exterior críbel e efectiva. O día 9 de outubro, o Presidente Kirchner tiña planeado emprender a súa segunda viaxe a Europa e decidiu suspendelo . Semella que o motivo foi un informe recibido desde a súa Embaixada en Alemaña que lle advertía sobre a posibilidade de que o avión presidencial "Tango 01" fose embargado en caso de tomar terra en dito país para poder executar as débedas que o default arxentino xerou sobre milleiros de acredores alemáns. Unha realidade como esta, máis propia no fondo, que non na forma, de épocas de asedios navais e uso dos canóns para resolver problemas de débedas entre Estados, evidencia a complicada situación que o país atravesa no ámbito internacional.
A particularidade da crise arxentina reside na imposibilidade de solucionar estas cuestións en solitario debido ó gran número de actores externos que se verán afectados sexan cales sexan as opcións finalmente tomadas respecto ás cuestións antes mencionadas. Tanto é así que dende o primeiro momento en que a crise se fixo evidente e inevitábel, a situación arxentina pasou a formar parte da axenda global. En ningún momento se manexou a opción do "asunto interno" como semella estar a acontecer no caso de Bolivia, país suxeito tamén a unha forte convulsión social, comparábel ou mesmo máis intensa que a sufrida por Arxentina na nadal do 2001 pero que, polo momento, só é obxecto de atención da comunidade internacional na medida en que acontecen as masacres ou se escapa o Presidente.
Sobre a base desta descrición da situación poden esbozarse dous eixos sobre os cales tratar de achegarse á situación arxentina: un eixo internacional e un eixo transnacional que conflúen sobre a formulación da Política Exterior do Presidente Kirchner.
A dimensión exterior da Política arxentina atópase condicionada polas súas relacións bilaterais con outros Estados como Brasil, España ou EEUU por citar algúns dos máis relevantes. Neste contexto Arxentina ten un aliado de carácter histórico-cultural que pasou a desempeñar un papel económico (España), un socio estratéxico por proximidade e nexos económicos (Brasil) e un socio "obrigado" (os Estados Unidos, a raíz do seu papel central no deseño de políticas globais e continentais).
Á súa vez, atopase tamén condicionada polas súas relacións conflictivas con Organizacións Internacionais, basicamente aquelas que teñen lugar co FMI. Secundariamente, co BM (respecto ás demandas trazadas ante o seu organismo de solución de controversias, CIADI, por algunhas empresas contra o país) e coas NNUU, debido ao papel esencial que a delegación do PNUD xogou no país na formulación do "diálogo arxentino" como ferramenta de superación da crise política e social.
Arxentina non se enfronta só a unha diplomacia tradicional de relación entre chancelerías, senón que debe negociar tamén con unha institución que reúne no seu seo os intereses dun conxunto de Estados que forman parte da organización, basicamente os dos que compoñen o G-7. A dimensión máis puramente transnacional desta realidade aparece cando nos atopamos con que ao mesmo tempo esta organización ten uns criterios propios máis alá das vontades dos países do seu directorio. Unha "dinámica organizacional" na que se recollen para enfrontalos ao país negociador (Arxentina) os intereses dun conxunto de actores non estatais que ven os seus intereses afectados polas políticas do goberno arxentino.
As compañías multinacionais con intereses en Arxentina (prestadoras de servizos públicos como auga, electricidade, transporte ou telecomunicacións), os bancos internacionais, os fondos de investimento e os acredores privados de diversos tipos son actores de carácter transnacional que xogan un papel fundamental nas relacións do FMI co país. O modo en que isto acontece é a formulación das recomendacións de políticas económicas favorábeis aos seus intereses que o Fondo lle impón a Arxentina como moeda de cambio para lle prestar axuda. Ao mesmo tempo, estes actores transnacionais (transnacional no sentido de non estatal) non son apátridas pese a actuar máis alá das fronteiras concretas dun Estado. Cando, por exemplo, O SCH (banco Santander Central Hispano), ou Telefónica, ou os fondos de investimento alemáns consideran que o modo de compensación decidido polo goberno arxentino para resolver a pesificación asimétrica e a devaliación da súa moeda lles prexudica, recorren tamén aos seus Estados de orixe ( España ou Alemaña).
O goberno arxentino debe, polo tanto , á hora de formular a súa política exterior, ter en conta esta dobre dimensión e deseñar unha estratexia concordante coa realidade. O primeiro sinal de identificación desta necesidade é que existen o entendemento e a vontade de levar o aspecto formal da súa política máis alá das tarefas do seu ministro de Asuntos Exteriores, Rafael Bielsa. Nesta dirección resultaría difícil pronunciarse sobre a cuestión de quen está a acumular máis poder na proxección internacional de Arxentina, se o propio Bielsa ou Roberto Lavagna, ministro de Economía. A estratexia despregada polo Presidente Kirchner baseouse en outorgar un papel esencial nas negociacións ao seu ministro de Economía. Podemos asegurar, polo tanto, que se comprendeu a raíz do problema arxentino no exterior, de índole económica, e púxose á fronte á persoa responsábel da área en detrimento da tradicional utilización da chancelería para resolver cuestións externas sexan estas da natureza que sexan.
Cuestión central cando se trata do proceso formal da toma de decisións en Política Exterior é sinalar o papel da figura presidencial. Máis alá das precondicións constitucionais do sistema arxentino, de marcado carácter presidencialista e cunha alta concentración das decisións no vértice de mando, a irrupción do chamado "estilo K" xoga un papel central. Néstor Kirchner é un Presidente que chegou ao cargo dun xeito controvertido (tendo resultado o segundo candidato máis votado na primeira volta electoral e trala renuncia do seu contrincante). Esta lexitimidade de orixe "danada ab initio" levou a unha procura consciente da lexitimidade polo exercicio, imprimíndolle a toda decisión relevante para o futuro do país un forte sesgo personalista. O rol do "Líder" é fundamental na política arxentina e por extensión na formulación do súa política exterior.
O Presidente tivo ocasión de amosar como se implica persoalmente nas negociacións e no modo de afrontar as cuestións pendentes no exterior. Boa mostra desta tendencia foi a viaxe presidencial a Europa do mes de xullo. Naquela ocasión, Kirchner tomaba a dianteira, reuníndose ou en algúns casos deixando de se reunir , o que supón toda unha decisión política, cos diversos grupos empresariais con intereses en Arxentina. En España deseñou unha estratexia que consistía fundamentalmente en acusar aos empresarios de conivencia con aqueles aos que se identifica como responsábeis da situación do país (os partícipes da década menemista) e posteriormente acoutarlles unhas novas regras de xogo se desexaban permanecer no país. En Francia, directamente, plantou ao grupo de empresarios que lle esperaba para lle expor as súas posturas. Ao mesmo tempo que amosaba esta firmeza fronte aos intereses estranxeiros, enviaba aos seus ministros de Economía e Asuntos Exteriores a se reunir con aqueles aos que desagraviaba en público para matizar as declaracións previas do Presidente.
Este comportamento só pode comprenderse en clave interna arxentina. Nun exemplo perfecto de xogos de dobre nivel, a acción exterior adquire, paralelamente, unha unha dimensión simbólica e discursiva e outra dimensión práctica e realista. O método utilizado é a superposición da figura do Presidente coas dos ministros das áreas en conflicto co obxectivo de conciliar as necesidades de consumo interno para a poboación e externo para os actores implicados.
Arxentina ten unha imaxe exterior predominantemente negativa debido a múltiples factores que este artigo non ten espazo para sinalar. O país tivo unha política exterior errática e tinxida duns aires de grandeza que non se correspondían co seu papel real na sociedade internacional. Dende as tentativas de Alfonsín por presidir o Movemento de Países Non Aliñados até a constitución da Alianza coa OTAN de Carlos Menem e a súa participación na I Guerra do Golfo, Arxentina buscou o seu "lugar no mundo" sen maior éxito que a situación actual de indefinición. Tras ter superado o peor da crise e para afianzar a recuperación, esta situación debe ser revertida.
O Presidente Kirchner, como os dous presidentes previos do período democrático (Alfonsín e Menem sen considerar o papel polos máis ou menos efémeros presidentes), pretende marcar o seu particular punto de inflexión e definir a política de reinserimento internacional. Parte dun marco de denuncia do modo de inserimento arxentino na economía internacional, que cualifica de "perverso". Arxentina atópase ante unha débeda externa a renegociar que ascende ao 150% do seu PIB, e cunha asimetría fundamental: a integración no sistema financeiro internacional é moi forte pero a integración no sistema comercial e productivo é moi débil. Está exposta á volatilidade financeira (a participación no comercio mundial ascende ao 0,4% do total, mentres que a participación no mercado da débeda dos países emerxentes ascende ao 25%).
Nesta liña de denuncia da orde económica internacional e especialmente da situación resultante para América Latina, o obxectivo proposto é negar o pasado máis recente e culpabilizar á política de reformas emprendidas durante os anos 90 nos países do subcontinente da situación actual. O chamado "Consenso de Washington" aparece como a besta negra do pasado, as recomendacións fielmente aplicadas en seguimento das directrices do FMI tiveron consecuencias desastrosas que agora deben ser revertidas.
E neste camiño, Arxentina entende que non pode separar o seu destino do de Brasil. Desde a elección dos presidentes Lula e Kirchner, os acenos de amizade foron continuos e as declaracións públicas para afortalar o MERCOSUR e contribuír a un sistema internacional máis multilateral se repiten. O sentido de oportunidade histórica que os dous países semellan compartir indica que existe a vontade de solucionar dunha vez por todas a conflictiva relación, chea de altibaixos, que mantiveron os últimos anos. Existe tamén, probablemente, unha sensación de urxencia, unha demanda de accións concretas que permitan entrelazar as accións exteriores de ambos países no complicado entorno internacional en que se desenvolven.
A iniciativa de participación no chamado G-22 que se opuxo como bloque con intereses compartidos á UE e ós EEUU na Rolda Cancún da OMC, semella ter tido algún eco en ambos países cando a primeira semana de outubro se convocou en Bos Aires unha xuntanza cos Ministros de "os 22" para avaliar a posibilidade de lle dar continuidade á confluencia de intereses comúns.
Un rexime internacional prodúcese cando se consolida un determinado proceso sostido, en torno a unha temática determinada e coa converxencia de intereses dun grupo de actores, tal e como describe o profesor Vilanova. ¿Estamos ante unha tentativa conxunta da Arxentina e o Brasil de construír un novo rexime internacional?
A sinatura do documento que se coñece como "Consenso de Bos Aires" pode ser o comezo deste novo rexime. Sobre a base de reformar as características da inserimento económico e político da Arxentina e o Brasil na sociedade internacional, ambos países expresan a súa vontade de actuar cunha soa voz nas negociacións que se lles veñen encima. Dotar de contido efectivo dunha vez por todas a decidida e reiterada vontade de relanzar o MERCOSUR non só como bloque de integración económica, senón como instrumento político para "balancear" o peso dos EEUU en América Latina sería a primeira mostra deste novo rexime.
A primeira oportunidade de demostrar esta nova tendencia tivo lugar ao mesmo tempo que se producía o cumio dos presidentes en Bos Aires. A crise boliviana ofreceu a posibilidade de desenvolver unha misión conxunta de ambos países a La Paz e Cochabamba para tentar mediar no conflicto entre o goberno e a oposición. Esta iniciativa resultou altamente positiva polo que ten de implicación común nos problemas da rexión. Ao longo do ano 2004 poderemos comprobar se esta coincidencia de vontades continua ou, polo contrario, esvaece máis unha vez na tradicional rivalidade polo liderado do Cono Sur. A negociación do ALCA é a grande materia pendente de América Latina. E será a reválida a través da cal, o ano que ven, Arxentina e Brasil demostren se existe a posibilidade de constituír un novo rexime internacional para América Latina.
