Co encontro entre o primeiro ministro ruso Vladimir Putin e o seu homólogo polaco Donald Tusk o pasado 7 de abril, comezaron os actos conmemorativos do 70º aniversario da masacre de Katyn, nome co cal coñécese a execución de case 22.000 integrantes da elite militar e cultural de Polonia no territorio occidental da Unión Soviética (hoxe Rusia, Ucraína e Bielorrusia) durante a Segunda Guerra Mundial.
As vítimas de Katyn foron cidadáns polacos, sobre todo militares, moitos deles oficiais do Exército, pero tamén civís, capturados durante a invasión soviética a Polonia en 1939, e internados nos campos de concentración, principalmente de Kozielsk, Starobielsk e Ostashov. En abril e maio de 1940, co cumprimento da orde de Politburó soviético, os prisioneiros de guerra foron executados dun tiro na caluga e enterrados en enormes fosas comúns en Katyn, Járkov, Miednoye e outros lugares no territorio da ex URSS.
As primeiras tumbas comúns foron descubertas pola Wehrmacht (exército alemán) no bosque de Katyn en 1943, de alí a expresión “masacre de Katyn” que se utiliza para o conxunto de acontecementos ocorridos na primavera de 1940. A matanza foi empregada con fins propagandísticos polo réxime nazi, mentres que o líder soviético Josef Stalin culpaba da autoría aos alemáns. Durante os 45 anos de réxime comunista en Polonia, o asunto de Katyn foi a proba máis fehaciente de lealdade á Unión Soviética, con graves consecuencias para os que cuestionaban a versión oficial.
A responsabilidade do réxime stalinista admitiuse por primeira vez e de xeito oficial coas declaracións do ex presidente soviético Mijail Gorbachov en 1990 e, posteriormente, por parte do tamén ex presidente ruso Boris Yeltsin. Con todo, as investigacións rusas iniciadas entón pecháronse en 2004, durante a presidencia de Putin, en virtude dunha disposición secreta da fiscalía militar. Rexeitouse a cualificación do asasinato como un acto de xenocidio ou crime de guerra, é dicir, os delictos que non prescriben, o que permitiría xulgar aos culpables, e denegouse a rehabilitación das vítimas.
Un paso adiante?
Ao longo das semanas precedentes ao aniversario, na prensa polaca, rusa e internacional escribíase do cambio de ambiente, do achegamento dos veciños ou dun paso importante nas relacións entre Polonia e Rusia. Subliñábase a proxección na canle da televisión pública rusa da, ata entón mal vista polo Kremlin, película “Katyn” do cineasta polaco Andrzej Wajda, así como os esforzos de Moscova por “atopar” a chamada “lista bielorrusa”, a cal contén os nomes, aínda descoñecidos, de 3.870 militares polacos fusilados nas mesmas circunstancias no actual territorio bielorruso, cuxas tombas aínda non se atoparon.
O encontro non trouxo consigo as solucións concretas como a revelación da “lista bielorrusa” ou a promesa da rehabilitación das vítimas. Con todo, as declaracións de Putin foron observadas en Polonia como un intento por suavizar a postura de Rusia. É máis, tendo en conta as probas que por parte da prensa rusa cuestionan a culpabilidade do réxime de Stalin e, ata por algúns representantes das autoridades públicas ao longo de últimos anos (sen que existise reacción de parte de Kremlin), tan só a presenza de Putin no bosque de Katyn foi considerado como un pequeno xesto de achegamento.
En procura de solucións reais
No entanto, o asunto de Katyn, ademais da vertente política, ten tamén o seu aspecto xurídico. A pesar da actitude pasiva das autoridades rusas e de varios intentos por alargar, primeiro, a case secreta investigación militar e, logo, o procedemento ante os xulgados rusos, as familias dos fusilados conseguiron esgotar a vía xudicial prevista, o que lles permitiu a interposición das demandas contra Moscova no Tribunal Europeo de Dereitos Humanos en Estrasburgo.
A pesar do que teme Rusia, o que buscan os parentes das vítimas non é a indemnización, aínda que o Tribunal pode decidir sobre esta ex oficio, senón o recoñecemento do crime como un acto de “xenocidio” ou un “crime de guerra”, a explicación e as desculpas oficiais por parte de Moscova. Con todo, neste sentido, a sentenza do Tribunal pódelles desesperar.
O Tribunal en ningún caso ten competencia para obrigar a Rusia a rehabilitar ás vítimas ou para influír na política de Rusia doutro xeito. É dicir, a apertura dos arquivos, a publicación dos documentos de investigación militar declarados como Secreto de Estado, a indicación dos lugares das fosas comúns que quedan por descubrir, ou a confirmación da identidade dos directamente culpables pola matanza, son os asuntos políticos que dependen unicamente da boa vontade de Moscova.
Sen todo iso, o crime de Katyn non se vai a considerar un “caso pechado” por parte polaca, aínda que tanto as autoridades como a sociedade rusa considérano un asunto da historia. E iso precisamente constitúe a gran diferenza que afecta as relacións entre ambos os veciños.
Meténdose na historia
Para Polonia, o crime de Katyn non só foi o asasinato de case 22 mil polacos, senón tamén medio século de mentiras e de ocultamento da responsabilidade política, así como de evitar a responsabilidade xurídica.
Na sociedade polaca non hai aceptación sobre a falsificación do pasado. No seu lugar, hai un empeño que a miúdo aborda unha obsesión, a sacar á luz todos os feitos da historia recente aínda que sexan dolorosos. Pero esa obsesión tamén ten lados positivos. A saber, no cemiterio de Katyn, as vítimas polacas do réxime stalinista atópanse á beira das rusas. Con todo, só as tumbas polacas non son anónimas.
Para Rusia, a crítica do réxime stalinista resulta ás veces difícil de articular. É moito máis fácil deixar atrás o pasado que tentar revisalo. Con todo, é imprescindible entender que a afirmación dos fallos do antigo réxime non equivale á humillación do Estado actual e que o orgullo nacional ten que basearse tamén na memoria histórica.
É iso o que transmite a presenza de Putin en Katyn? É un sinal que Rusia acepta o seu pasado con todas as súas consecuencias? Responder a esta pregunta non é nada doado, se temos en conta a resposta oficial de Rusia á demanda interposta ante o Tribunal Europeo de Dereitos Humanos.
Nos documentos enviados ao Tribunal non só se cuestiona a cualificación do delicto e a xurisdicción do Tribunal senón tamén a existencia do acontecemento. É dicir, segundo a parte rusa, non é certo que os mortos de Katyn sexan, en primeiro lugar, fusilados.
