images publicacions IgadiPaper119

IgadiPaper nº119

A crise exipcia como válvula estratéxica dun “novo Oriente Medio”

(22/2013)

A crise exipcia como válvula estratéxica dun “novo Oriente Medio”

images publicacions IgadiPaper119a) Introdución

Os violentos enfrontamentos que vive Exipto desde xullo pasado, tralo golpe militar que depuxo ao presidente islamita Mohammed Morsi; a estratexia de “acoso e derrube” por parte do estamento militar exipcio contra o movemento islamita da Irmandade Musulmá (IM), e a súa implicación a nivel rexional, contando co aval occidental; e a eventualidade dun hipotético conflito de carácter sectario, político e social en Exipto, especialmente trala brutal represión militar contra os islamitas, son factores que reflicten un contexto basicamente ilustrado pola incerteza de escenarios abertos tralos cambios políticos propiciados pola Primavera árabe desde 2011.

Se ben estes cambios corresponderon a unha lexítima rebelión popular contra o poder represivo de diversas autocracias árabes, o contexto actual sinalaría a profusión e preponderancia dos intereses de EUA (e por conseguinte do seu aliado israelí) na intención de trazar un novo mapa estratéxico dende o Magreb ata o Golfo Pérsico, alterando así o equilibrio de forzas existente e deseñado hipoteticamente unha nova xeopolítica rexional. Estratexia xeopolítica cunha esencia que aparentemente identificaría como obxectivos básicos o reforzamento de Israel; a atomización, “balcanización” e debilitamento do mundo árabe; a deslexitimación dos movementos islamitas como axentes de cambio; e un evidente “cordón sanitario” en torno a Irán, por mor do avance do seu programa nuclear.

O silencio e a impasible actitude estadounidense, europea e incluso rusa tralo golpe militar do xeneral exipcio Abdel Fatah al Sissi e do poderoso Consello Supremo das Forzas Armadas (CSFA), así como a brutal represión contra os islamitas, evidenciarían as bases desta estratexia. A eventual “atomización” deste novo mapa xeopolítico rexional implicaría, igualmente, unha orientación deseñada para afastar a penetración de potencias exteriores (China, Rusia) e a consolidación de novas potencias emerxentes rexionais (Turquía, Irán), como posibles alternativas que alteren o equilibrio rexional e de intereses occidentais e israelís.

Non obstante, a hipotética reprodución en Exipto dunha versión homologada das guerras civís de Líbano e Alxeria ou do caos iraquí implicaría igualmente un risco estratéxico de carácter rexional que, a todas luces, non se afastaría dos intereses desta “nova xeopolítica”. Entre estes riscos poderíanse identificar a indefinición da guerra civil siria e as súas implicacións periféricas (Líbano, Turquía, Curdistán, Iraq); a complexa transición libia; a presenza do “yihadismo salafista” (Al Qaeda no Magreb, Al Nour, etc.); e a persistente activación dos intereses occidentais e israelís por reconfigurar un novo espazo de intereses.

b) A xeopolítica do golpe exipcio

Trala brutal represión contra posicións islamitas a mediados de agosto, cun saldo inicial que supera os mil mortos, o xeneral exipcio Abdel Fatah al Sissi declarou ante unha audiencia militar a súa vontade de derrubar a potencialidade dos islamitas e simpatizantes do deposto presidente Mohammed Morsi, actualmente en paradoiro descoñecido. Tras esta declaración, a televisión estatal exipcia anunciou a detención por parte de forzas de seguridade do líder espiritual da Irmandade Musulmá (IM), Mohammed Badie (70 anos), por presunta “incitación ao odio”.

A reacción inmediata ás advertencias de Fatah al Sissi contra os islamitas foi un ataque aparentemente propiciado por forzas radicais islamitas presuntamente ligados á IM e outros movementos presentes na península do Sinaí, fronteiriza co territorio palestino de Gaza, realizado o 19 de agosto contra posicións militares exipcias, cun saldo preliminar de 24 mortos.

A península do Sinaí e o territorio de Gaza constitúen un foco de constante tensión entre movementos islamitas rexionais e as autoridades e o estamento militar exipcio. Trátase dun corredor estratéxico de actuación e intercambio entre a IM e o movemento islamita palestino Hamás, así como de grupos ilegais dedicados ao contrabando, cunha intensidade que pode revelar diversas chaves que descifren o actual conflito exipcio([1]). Con todo, a convulsión actual que vive Exipto parece mais ben revelar os intrínsecos camiños dunha nova xeopolítica rexional, aparentemente impulsada por Washington co aval israelí.

Neste sentido, o final da tensa e débil cohabitación existente desde mediados de 2012 entre Morsi e os militares supón igualmente a consolidación de tres variables de interese para Occidente e, indirectamente, para Israel. A primeira, o reforzamento do estamento militar exipcio, tradicionalmente un aliado dependente da axuda occidental, como actor chave da transición post-Mubarak. Segunda, a deslexitimación do islamismo político (neste caso da IM) como actor dos cambios políticos da Primavera árabe. Este aspecto cobra especial importancia nun país como Exipto, historicamente un líder fundamental do mundo árabe cun peso estratéxico sumamente importante. A terceira variable ten que ver coa necesidade de evitar que un Exipto autónomo e independente cobrara forza neste contexto, o cal derivaría nunha alteración do equilibrio rexional. Esta perspectiva cobrou significación ante os achegamentos de Morsi cara Irán, China e eventualmente Rusia([2]).

Trala defenestración de Morsi e a política de “acoso e derrube” contra os islamitas, Washington e Tel Aviv esperaban consolidar a Fatah al Sissi como a figura chave da inquietante transición exipcia, incluso á espera de fomentar un “retorno á democracia” que outorgara peso a figuras de carácter laico e republicano como Mohammed el Baradei, ex Premio Nóbel da Paz e ex director da Axencia Internacional de Enerxía Atómica (AIEA). Para isto faríase imperativo a “domesticación” e incluso debilitamento das forzas opositoras (en especial da IM) e da lexitimación dun novo proxecto político, neste caso en mans de Fatah al Sissi, con Mohammed el Baradei reproducindo o papel dunha especie de “novo Ahmed Karzai”, como acontecera no Afganistán post-Talibán.

Este novo proxecto político de transición post-Morsi en mans de Fatah al Sissi implicaría, basicamente, constituír unha especie de híbrido entre preceptos republicanos con peso militar e un islamismo moderado, concepción aparentemente ideada polo xeneral exipcio durante a súa estancia en 2006 no Colexio de Guerra do Exército de EUA en Pennsylvania([3]). Neste sentido, Fatah al-Sissi parecera persuadido a reproducir en Exipto un réxime con características similares ao do xeneral Muhammad Zia ul-Haq en Paquistán tralo golpe militar de 1977, significado pola súa pretensión de “islamizar” ao país a través dun sistema de pretorianismo militar.

Debe tomarse en conta que, no proceso de descolonización occidental no mundo árabe trala II Guerra Mundial, o modelo “kemalista” da Turquía republicana, con forte incidencia do pretorianismo militar, constituíu unha referencia chave nas transicións post-coloniais no mundo árabe e musulmán, especialmente en Paquistán (1947) e incluso Exipto, trala caída da monarquía (1952) e a asunción do réxime de Gamal Abdel Nasser. Precisamente, o “kemalismo” constituíu unha referencia básica para reforzar en Exipto o poder do Consello Supremo das Forzas Armadas (CSFA)([4]).

Non obstante, a crise actual entre militares e islamitas en Exipto certifica que Fatah al Sissi e a CSFA non posúen o control absoluto da situación, evidenciándose a forte polarización e a escaseza de canles de diálogo e reconciliación no Exipto actual. Paralelamente, a potencialidade dun conflito de carácter sectario e relixioso implicaría un contexto de “balcanización” en Exipto, con referencias mais ben próximas ás guerras civís de Líbano (1975-1990), Alxeria (1992-2000) e o caos no Iraq post-Saddam desde 2003.

O aparente distanciamento do presidente estadounidense Barack Obama cos militares exipcios trala brutal represión contra os islamitas, así como do propio Mohammed el Baradei, do movemento Tamaroud e da Fronte de Salvación Nacional (FSN), actores políticos rivais da IM pero que igualmente contribuíron á caída de Mubarak, son aspectos que igualmente lle restarían lexitimidade ao golpe contra Morsi a escala nacional e internacional. En todo caso, dificilmente Washington alteraría a súa estratexia afastándose de apoiar ao seu aliado militar exipcio. A súa visión consistiría mais ben en propiciar un Exipto politicamente debilitado, sometido a unha autocracia militar e máis dependente aínda da axuda económica exterior.

c) Cociñando un eixe “sunnita” e “wahabbita”

Avaliando o golpe militar exipcio, EUA e Israel deseñan os trazos dunha estratexia xeopolítica concibida para afianzar un novo equilibrio de poder rexional, contando co tácito apoio das monarquías e das elites do mundo árabe, especialmente das “petromonarquías” do Golfo Pérsico (Arabia Saudita, Catar, Emiratos Árabes Unidos, Bahrein) así como as de Marrocos e Xordania, as cales lograron “resistir” os cambios políticos da Primavera árabe.

De carácter sectario, comunitario e relixioso, confeccionada a partir de factores históricos intrínsecos do mundo árabe e musulmán, esta estratexia reforzaría o peso das elites wahabbitas e sunnitas por riba do tradicionalmente irredentista e reaccionario xiísmo (moi presente en Irán, Iraq, Siria e Exipto), así como das eventuais conexións existentes entre diversos movementos herdeiros do islamismo político (IM, Hamas, Hizbulá, etc) e doutros grupos islamitas reaccionarios contra as elites árabes, Occidente e Israel.

 

images artigos IgadiPaper119 1

Fonte: http://www.ikimap.com/node/318260/fullmap?BBOX=-15.336917,3.644992,68.159177,36.844455&BASE=gmap

As zonas de identificación e de influencia desta “nova xeopolítica” dende o Magreb ata o Golfo Pérsico presuntamente deseñada por EUA e Israel a tenor da crise exipcia. Remarcado en azul estarían identificados os países aliados do eixe “sunnita” e “wahabbita” (Marrocos, Arabia Saudita, Catar, Omán, Bahrein, Emiratos Árabes Unidos); remarcados en morado aparecerían os países proclives de ser “domesticados”, “atomizados” e “debilitados” (Exipto, Tunisia, Alxeria, Libia, Iraq, Siria, Líbano); no fondo verde atópase o país proclive a ser illado e contido (Irán); mentres que na cor gris estaría un actor emerxente a ser “vixiado” (Turquía). Na contorna marrón atoparíanse os presumibles focos de inestabilidade e inseguridade periféricos a Oriente Próximo, principalmente localizados no Sahel, África Subsahariana, Golfo de Adén e Océano Índico (Mauritania, Malí, Níxer, Chad, Sudán, Sudán do Sur, Kenia, Somalia), con forte impacto para a seguridade occidental pola activa presenza de células “yihadistas”, da piratería, contrabando, secesións territoriais e anarquía política e estatal. 

Así e todo, e sen perder de vista que parte esencial desta estratexia consiste en fomentar o completo illamento do radio de actuación e eventual influencia de Irán, esta perspectiva implicaría un proceso de “domesticación” e fragmentación” rexional, propiciando un peso estratéxico para países aliados (Arabia Saudita, Marrocos, etc) que  permita debilitar a outros actores sumidos en conflitos internos (Exipto, Siria) e a outros polos en ascenso como Turquía, visiblemente afectados pola actual crise exipcia e pola guerra civil siria([5])

Este hipotético escenario de “domesticación”, “atomización” e eventual “balcanización” rexional serviría igualmente para afianzar postulados xeopolíticos anteriormente establecidos en torno á concepción dun “Gran Oriente Medio” (Bush, 2004) e do histórico plan do “Gran Israel”, concibido coa perspectiva de consolidar as “fronteiras históricas” de Israel con respecto ao mundo árabe([6]), e que tivera especial repercusión durante o goberno israelí de Ehud Olmert (2006-2009) A eventual consolidación destes plans implicarían, igualmente, asestar un freo cara Irán e Turquía e, principalmente, China e Rusia como actores externos con intereses xeopolíticos en Oriente Próximo.

d) Un péndulo movido por radicais

A eventual “alxerización” de Exipto, traducida nun contexto de debilitamento do peso estratéxico do Cairo, lle restaría capacidade de actuación e de autonomía como actor fundamental da xeopolítica rexional, intensificando así un nivel de dependencia e incluso de prostración cara os intereses occidentais e israelís que, incluso, pode minorar a tradicional capacidade de influencia exipcia en procesos de paz como o palestino-israelí.

Con todo, o espectro da violencia en Exipto igualmente afectaría a países veciños, en especial no territorio de Gaza, afectando a operatividade de Hamas (un aspecto que favorecería aínda mais os intereses israelís); a incerta transición en Libia, país onde pululan células islámicas radicais; e Tunisia, epicentro orixinal da Primavera árabe cunha notable transición democrática que pode verse alterada se o equilibrio de forzas comeza a moverse a favor dos movementos radicais. Non lonxe desta perspectiva están Alxeria e incluso Marrocos, ata agora prudentemente distanciados destas convulsións políticas.

En diversos círculos e redes sociais creou profunda animadversión a decisión adoptada a comezos de agosto (antes da brutal represión militar) por parte do secretario de Estado estadounidense John Kerry, de propoñer a Robert S. Ford, ex embaixador en Siria pero asentado en Turquía, como novo embaixador estadounidense no Cairo([7]). A Ford, con experiencia na loita contra a Nicaragua sandinista da década de 1980, se lle implica na creación dos Escuadróns da Morte iraquís, baixo o amparo das empresas privadas de seguridade impulsadas polos entón membros da administración Bush, Dick Cheney e Donald Rumsfeld.  

A brutal represión militar contra os islamitas exipcios pode activar a propensión de grupos islámicos radicais como Al Nour, o cal ata agora viña curiosamente contando con apoio loxístico e financeiro catarí precisamente para debilitar á IM. Non se debe esquecer a presenza de Al Qaeda no Magreb e as advertencias realizadas polo líder de Al Qaeda, o exipcio Zaywan al Zawahiri, chamando á “yihad global” tralo golpe contra Morsi. Precisamente, al Zawahiri contribuíu indirectamente ao proceso de descrédito contra os movementos islamitas, ao considerar que Morsi e a IM non foron capaces de levar a cabo a “yihad” en Exipto. 

Desde comezos da década de 1990, o “yihadismo salafista” posúe unha incidencia cada vez maior dentro do Magreb e comeza a adquirir presenza no estratéxico paso entre o Sinaí e Gaza, intensificando así os elevados riscos para a estabilidade rexional([8]). Calquera que sexa a perspectiva en xogo,  a partir da crise exipcia, unha nova xeopolítica e equilibrio de poderes asoma dende o Magreb ata o Golfo Pérsico, con visible peso e radio de influencia dos intereses de Washington e Tel Aviv.

IGADI, 21 de agosto de 2013.


([1]) A tensión en torno á península de Sinaí e Gaza e os seus efectos xeopolíticos poden consultarse nos seguintes artigos: “La península de Sinaí, tierra de nadie”, Informe Semanal de Política Exterior (España), Nº 854, 12 de agosto de 2013; e o artigo de Roberto Mansilla Blanco, “La ‘argelización’ de Egipto”, IGADI, 14 de agosto de 2013. Ver en: http://www.igadi.org/web/analiseopinion/la-argelizacion-de-egipto

([2]) Cabe considerar que, desde a súa chegada ao goberno en xuño de 2012, Morsi adiantou unha política exterior autónoma que provocou tensións constantes co estamento militar, EUA e Israel. En agosto dese ano, Morsi visitou Beijing mentres a IM aumentaba os seus vínculos con Teherán e incluso co gobernante partido islamita turco AKP. Para maior información, consultar o artigo de Nazanín Armanian, “Egipto, geopolítica de una crisis”, Público (España), 19 de agosto de 2013. Ver en: http://blogs.publico.es/puntoyseguido/860/egipto-geopolitica-de-una-crisis/. Igualmente dispoñible no enderezo web: http://www.rebelion.org/noticia.php?id=172694

([3]) Sobre este híbrido proxecto político de Fatah al Sissi, consultar os artigos de Osama Al Sharif, “El-Sisi´s project for the future of Egypt”, Arab News, 14 de agosto de 2013. Ver en: http://arabnews.com/news/461188; e tamén de Robert Springborg, “Sissi´s Islamist Agenda for Egypt”, Foreign Affairs (EUA), 28 de xullo de 2013.

([4]) “La ‘argelización’ de Egipto”, op.cit.

([5]) Resulta relevante e estratéxico considerar o caso de Turquía, un dos visibles “perdedores” do golpe militar exipcio. A partir da caída de Mubarak a comezos de 2011, o goberno de Recep Tayyip Erdogan iniciou un notable achegamento cara Exipto, con acordos comerciais e militares que, vistos dende a perspectiva xeopolítica, rivalizaban incluso coas implicacións iraniana, saudita e catarí no Exipto post-Mubarak. Esta rivalidade na correlación de forzas ben pode igualmente influír como factor chave que explique o actual conflito exipcio. Neste sentido, os investimentos turcos en Exipto chegaron a alcanzar US$ 2.000 millóns, con 250 empresas turcas con investimentos neste país (“Egipto, geopolítica de una crisis, op.cit), os cales poden verse agora afectados coa convulsión actual. Isto retrotrae unha situación levemente similar cos investimentos de China (principalmente no sector enerxético) na Libia de Gadafi, e que se viron subitamente afectados trala caída do réxime gadafista a partir de 2011. De igual xeito, e a pesar da súa directa implicación a través do apoio loxístico e político aos rebeldes sirios, Turquía vese afectada pola guerra civil siria debido á crise humanitaria de refuxiados sirios nas súas fronteiras e as implicacións xeopolíticas que tería un eventual Curdistán independente traducido na hipotética transformación do contexto rexional na eventual fragmentación de Siria e da veciña Iraq. Un contexto indirectamente propiciado por EUA e Israel dentro desta estratexia xeopolítica post-Primavera árabe.

([6]) É relevante considerar o denominado Plan Oded Yinon, nome dun xornalista e analista israelí que, en 1982, en paralelo á invasión militar israelí do Sur do Líbano, concibiu un plan de seguridade para Israel baseado na disolución e fragmentación territorial de diversos países árabes, entre eles Iraq, Xordania, Líbano, Siria, Líbano e incluso Exipto, a fin de garantir espazos territoriais orientados para salvagardar a integridade estatal e os intereses de seguridade israelís. A esencia do seu plan pode consultarse no enderezo web. http://cosmos.ucc.ie/cs1064/jabowen/IPSC/articles/article0005345.html. Igualmente consultar “Egipto, geopolítica de una crisis”, op.cit.

([7]) Consultar “Robert S. Ford nombrado embajador estadounidense en El Cairo”, Red Voltaire, 6 de agosto de 2013. Ver en: http://www.voltairenet.org/article179743.html. Tendo en conta o caos da transición iraquí, a guerra civil siria e a actual convulsión exipcia, especúlase que a designación de Ford como embaixador no Cairo suporía a estratexia definitiva impulsada por EUA e Israel, iniciada na guerra de Iraq de 2003, e orientada a debilitar e prostrar aos países árabes con maior capacidade militar, sendo estes precisamente Exipto, Iraq e Siria.

([8]) “La ‘algerización’ de Egipto”, op.cit.