IgadiPaper nº89

A contaminación en China: o caso da auga

a) Introdución

Na China contemporánea prestouse pouca atención ás cuestións ambientais. A obsesión das autoridades por alcanzar un rápido crecemento que permita eludir o subdesenvolvemento, reducir a pobreza e afirmar o poderío estatal orixinou unha espiral de progreso con profundas pegadas ambientais. Esa prioridade outorgada ao desenvolvemento económico, por outra banda, está xerando nos últimos anos numerosos conflitos socio-ambientais. Así mesmo, os problemas ambientais convertéronse en importantes pescozos de botella con entidade suficiente como para restrinxir e condicionar o ritmo e a calidade do crecemento económico e social. A gravidade do problema é tal que en miles de anos de civilización en China, nunca foi tan importante como agora o conflito entre a humanidade e a natureza. 

A radiografía que nos ofrece a China do século XXI alértanos da gravidade das tensións ambientais e polos recursos naturais. A súa intensidade pode chegar ata a coartar o crecemento a menos que a segunda economía do mundo opere cambios substanciais nas súas políticas. Os custos ecolóxicos máis graves e evidentes son os producidos pola contaminación, xa que o país depende nun 67 por cento do carbón para satisfacer as súas necesidades enerxéticas, pero abarcan moitos outros aspectos relevantes. Un estudo oficial chinés presentado en 2007 e realizado a partir da observación dunha trintena de indicadores concluía que o país situábase na posición 100 dun total de 118 estados desenvolvidos ou subdesenvolvidos en materia de modernización ecolóxica. 

A contaminación tamén inflúe sobre a saúde: segundo un informe do Banco Mundial e do propio goberno chinés (2007), é responsable, cada ano, de 750.000 mortes prematuras. O alarmismo que se desprendía deste informe motivou a censura parcial do mesmo por parte das autoridades. Só en Beijing, do 70 ao 80% dos cancros mortais están relacionados co medio ambiente. O cancro de pulmón é a primeira causa de mortaldade, sinala devandito documento. A contaminación da auga e do aire en magnitudes tan elevadas supón un custo económico cifrado entre o 8% e o 15% do PIB (produtos agrícolas inservibles polas choivas acedas, gastos médicos, axuda ás vítimas dos desastres naturais cada vez máis frecuentes e custosos...).

O novo modelo de desenvolvemento polo que din apostar as autoridades chinesas inclúe o medio ambiente (xunto á dimensión social e tecnolóxica) entre as súas variables de maior alcance. A prevención da contaminación é a máxima prioridade oficial, apostando por intensificar o control sobre as fontes e por mellorar tanto o reaxuste da estrutura económica como o consumo de enerxía mediante o uso de combustibles menos daniños para o medio ambiente. Igualmente debe apuntarse o avance no control gobernamental a pesar das resistencias locais e o fomento dunha lexislación ambiental acorde coa situación do país e internacionalmente homologable.

Noutra orde, o fomento dunha conciencia pública ambiental é unha urxencia elemental da que non poden subtraerse nin o sistema educativo nin os medios de comunicación. Calquera estratexia ambiental que ignore á cidadanía está condenada ao fracaso pero este obxectivo choca en ocasións coa concepción dominante do exercicio do poder que resta autonomía á sociedade, ante o temor de que as súas esixencias non sexan facilmente xestionables no marco institucional vixente. 

Os problemas ambientais de China son o resultado de décadas de forte desenvolvemento en beneficio dos individuos pero á conta da natureza. Globalmente, a situación de China nesta materia é moi delicada e fráxil, segundo reflicten tanto os indicadores propios como os internacionais. 

b) Manifestacións xerais da degradación ambiental en China 

Unha análise de 2010 do Banco Mundial ofrécenos unha primeira radiografía ilustrativa: 

• Cada ano preto de 178.000 persoas nas principais cidades morren prematuramente debido aos elevados niveis de contaminación atmosférica (por encima dos estándares nacionais e mundiais);
• A contaminación da auga, un importante punto focal da recente política chinesa, alcanzou 52 das 135 seccións de ríos urbanos controlados. Nin sequera cumpren cos estándares mínimos necesarios para a irrigación, converténdolles en meras cloacas. O acceso a fontes futuras de auga potable para decenas de millóns de persoas está sendo ameazado.
• A choiva aceda, con altos contidos de sulfuro polo uso do carbón nas rexións do sur e suroeste de China, ten o potencial para danar o 10% das áreas cultivables e posiblemente reduciu a produtividade nos cultivos e a flora nunha media do 3%. Segundo datos de 1998, afectaba a 175 cidades de 27 provincias sumando o 11,4% da superficie do país;
• En importantes e grandes cidades, os nenos presentan índices de chumbo en sangue nunha media do 80%, por encima dos niveis considerados perigosos para o desenvolvemento mental. 

Rubricando e completando estes datos, na presentación do informe anual (2011) do Ministerio de Medio Ambiente, o vice ministro Li Gangjie, explicaba que a biodiversidade redúcese ás alancadas no campo, cada vez máis contaminado a medida que as industrias trasládanse fóra das cidades. 

c) A contaminación da auga

Sen dúbida, o dominio máis afectado pola deterioración ambiental en China é a auga. En ningunha cidade de China é potable a auga da billa. Debe ser sempre fervida antes de consumir. En xullo de 2012, o goberno chinés aprobou novas normas obrigatorias en todo o territorio chinés para resolver este problema, pero non ten fácil solución non só pola contaminación do recurso, senón tamén polo vetusto das tubaxes de condución, o que esixiría importantes investimentos.

A primeira vista, China é un país relativamente ben dotado neste aspecto. Os recursos dispoñibles estímanse en 2,812 billóns de metros cúbicos por ano, situando a China na sexta posición do ranking mundial. Con todo, en relación á poboación, as dispoñibilidades non superan os 2,200 metros cúbicos por habitante e ano, un dos niveis máis baixos do mundo, aínda que por riba do limiar de tensión hídrica (Nacións Unidas e o Banco Mundial consideran que un país atópase en situación de tensión hídrica cando os recursos dispoñibles anuais per cápita son inferiores ou iguais a 2.000 m3 e en penuria cando son inferiores ou iguais a 1.000. Por baixo de 500, fálase de penuria hídrica absoluta. Estas cantidades inclúen os usos domésticos e as actividades produtivas). 

Case dous terzos das cidades chinesas sofren escaseza de auga (unha presión que aumenta por causa do ritmo de urbanización), mentres que uns 300 millóns de habitantes das zonas rurais carecen aínda de acceso á auga potable, o que resulta nun déficit nacional superior a máis de 50 mil millóns de metros cúbicos ao ano, segundo datos oficiais. Se a poboación de China equivale ao 21% da poboación mundial, o país non dispón máis que do 7% dos recursos de auga doce do planeta.

As disparidades rexionais ilustran mellor a gravidade da cuestión. Aínda que a demanda é crecente no conxunto do país, as dispoñibilidades no Norte (757 metros cúbicos por habitante) representan tan só unha cuarta parte dos do Sur (3.208 metros cúbicos). Na China do Norte habita o 42% da poboación e conta co 60% das terras cultivables, pero non dispón máis que do 14% de recursos hídricos. 

Fronte ao limitado dos recursos, aumenta significativamente a demanda global, especialmente en virtude da industrialización e a vertixinosa urbanización. A pesar diso, a irrigación dos cultivos segue sendo o principal uso dos recursos hídricos, concentrando o 67% do consumo, seguido pola industria que supón o 21% da demanda (datos de 2002). Pero a auga destinada á agricultura non aumenta máis que de forma marxinal desde 1980. Pola contra, o da industria multiplicouse por tres. O crecemento do uso doméstico está condicionado polo aumento das necesidades urbanas. 

O 70 % dos lagos e ríos chineses están contaminados. Comparando con 1950, a superficie dos lagos chineses diminuíu un 15% e a das marismas naturais un 26%. Preto de 1.000 lagos interiores secáronse no país nos últimos cincuenta anos. Nese tempo, os glaciares no noroeste de China reducíronse nun 21%. En 2050, respecto dos glaciares no Oeste de China estímase unha redución dun 27%. Algúns lagos, de quen depende o seu nivel de auga da fusión dos glaciares, están reducindo a súa magnitude, e a escaseza de auga en provincias como Gansu, Ningxia e outras áreas do noroeste é cada vez máis grave.

En 2009, cerca do 20 por cento do caudal dos ríos e lagos sometidos a observación polas autoridades estaban contaminados por encima dun grao 5, o que impedía o seu uso para regar os cultivos. Lagos como o Chaohu e Dinachi non alcanzan o nivel mínimo esixido de calidade das súas augas. O terceiro lago máis grande de China, o Taihu, está fortemente contaminado, afectando ao aprovisionamento de auga dos dous millóns de habitantes da cidade de Wuxi. Estímase que un 11% dos cancros do sistema dixestivo en China son imputables ao auga contaminada.

Os elevados niveis de polución da auga explícanse tanto pola importancia concedida á industria pesada durante o período maoísta como polo uso extensivo e sen control de pesticidas agrícolas nunha agricultura que debe satisfacer as necesidades dunha enorme poboación nun contexto de tanta penuria hídrica. A iso engádense:

a) Os déficits de tratamento das augas residuais. Un terzo dos residuos industriais e dous terzos dos domésticos son evacuados sen ningún tipo de tratamento, iso a pesar de que nos últimos anos aumentaron as estacións de depuración (en 2003 só o 40% das 669 cidades con máis de 100 mil habitantes dispuñan delas)/delas). 

b) A contaminación industrial, incluíndo a derivada dos accidentes, como o ocorrido no río Songhua en 2005, cando 100 toneladas de benceno foron vertidas, orixinando un conflito coa veciña Rusia. Un estudo da Academia de Ciencias Sociais correspondente a 2007 mostraba como os contaminantes da industria petroquímica estaban impregnando amplamente as capas freáticas. 

Naturalmente, neste estado xeral inflúe tamén a multiplicación das secas. Desde os anos 80 do pasado século, a súa magnitude e duración non deixou de crecer. Os anos 2000, 2002 e 2006 viron as peores secas en 50 anos. Todo iso ten un serio impacto nas colleitas agrícolas, afectando á seguridade alimentaria do país. 

Para compensar os déficits de auga da superficie, o recursos subterráneos son cada vez máis solicitados no Norte do país e os acuíferos son a miúdo consumidos a un ritmo maior do necesario para facilitar o seu reconstitución. A consecuencia da sobreexplotación é que os niveis diminuíron entre 50 e 300 metros en función da zona. O nivel das augas subterráneas na capital, Beijing, caeu dunha media de 12 metros en 1999 a 24 en 2010. Dous terzos da auga en uso da cidade proceden do subsolo. 

Para facer fronte aos seus problemas de auga, China leva a cabo obras titánicas para trasladar a auga do Sur ao Norte, con grandes derivacións do Yangtsé, enormes transvasamentos que chegaron a provocar fracturas na cohesión do estado ante o número crecente de reclamacións interprovinciais sobre estes recursos hídricos. Nese sentido, cabe destacar a reafirmación da importancia xeoestratégica de Tíbet. A auga da rexión é un recurso que importa preservar custe o que custe garantindo a súa xestión en función do interese nacional o que a miúdo xera tensións internacionais coa veciña India. 

Os plans de desenvolvemento do Oeste, en concreto de tamén rexión autónoma de Xinjiang, expón esixencias importantes en materia de auga. China aborda aquí grandes infraestruturas como a construción dunha canle de 300 km de longo e 22 m de profundidade para aproveitar a auga do río Irtych, que bebe nos montes Altai de Mongolia e transcorre polo Occidente chinés antes de atravesar Siberia. As obras chinesas afectan ao achegue de auga que chega aos países veciños, en especial Kazajstán, que segue con atención e preocupación esta iniciativa de Beijing.
Noutra orde, China multiplicou os proxectos de cooperación internacional en materia de tecnoloxías ambientais, especialmente con Israel, relacionadas coa auga, concedendo unha especial relevancia á reciclaxe das augas residuais e á desalinización. 

En canto á contorna oceánica, un informe da Oficina Nacional de Asuntos Oceánicos (2011) recoñece que a calidade da auga dos 44.000 km2 de mares chineses non responde á norma mínima nacional. As fugas de petróleo, especialmente no mar de Bohai, constitúen unha seria ameaza, do mesmo xeito que a proliferación de pestes de algas velenosas. Por outra banda, as zonas máis contaminadas atópanse nos golfos e na contorna das grandes cidades costeiras. Máis do 70% das augas vertidas ao mar carecen de depuración, segundo devandito informe. 

26 de Xullo de 2012