Mapa de Uganda. Fonte: https://www.hrw.org/reports//2003/uganda0803/1.htm

Matar no nome de Deus: O caso de Alice Auma, Lakwena

En non poucas ocasións, tras unha morte violenta ou un atentado terrorista, sustentado ou máis ben escusado, nunha terxiversada interpretación dun sentimento relixioso, pode pasar que figuras públicas non perdan a ocasión de vincular de maneira errónea, a violencia cun determinado sentimento relixioso. Para comprobar que o fanatismo non é propiedade exclusiva de ningunha fe, chegaría con «viaxar» á Uganda de finais do século pasado.
Apartados xeográficos África
Idiomas Galego

Os distritos de Kitgum e Gulu (Uganda) que anteriormente constituían o distrito Acholi, son os lugares onde maioritariamente reside a etnia homónima. Os Acholi proveñen do Rumbek, no sur de Sudán e a súa orixe xorde da unión dos grupos Madi e Luo. Segundo recolle a lenda, Luo foi o primeiro home aínda que non naceu de pais humanos, senón que brotou da terra sendo os seus proxenitores Terra e Jok (deus). Jok é o ser supremo, creador do mundo e presente en todas as cousas aínda que non é totalmente accesible aos seres humanos. Por iso existen outros espíritos, tamén denominados jok, que inflúen no mundo dos humanos cumprindo os desexos do ser supremo, Jok.

Estes espíritos (jok) son á vez forza creativa e destrutora polo que os xefes Acholi, chamados rwodi, invocábanos para demandar a súa protección nunha infinidade de actividades, tanto de paz (prosperidade, boas colleitas…) como de guerra. Os jogi (plural de jok) tamén eran os gardiáns da moral polo que se o pobo mantiña a rectitude de costumes era bendicido, e castigado en caso contrario. Os misioneiros cristiáns empregaron esta cosmovisión espiritual dos jogi como exemplo para explicar os principios da súa relixión. Desta maneira, ao deus cristián denominóuselle Rubanga e de forma paralela, en base ao importante papel que a Igrexa católica confire á virxe María e aos santos foron xurdindo unha serie de individuos que asumía o rol de ser unha sorte de médiums espirituais.

Entre os refráns dos Acholi figura un que reza «As mulleres non teñen xefes», proverbio que sen dúbida tivo moi en conta unha muller chamada Alice Auma. Alice, nacida en 1956 en Opit, ao leste do distrito de Gulu no seo dunha modesta familia, foi testemuña, do mesmo xeito que os seus pais, Severino Lukoya e Ibarina Ayaa, da convulsa historia de Uganda, país que obtivo a independencia da metrópole británica o 9 de outubro de 1962. Inicialmente estivo gobernada polo rei Mutesa II que foi derrocado en 1966 por Milton Obote, ao que o monarca nomeara primeiro ministro, o cal á súa vez foi deposto en 1971 por Idi Amin Dada dando comezo unha cruel ditadura.

Obote regresou ao poder tras unhas eleccións celebradas en 1979 e nel permaneceu ata xullo de 1985, cando foi deposto por Tito Lutwa Okello. Escaso foi o tempo que este último exerceu o poder xa que apenas seis meses despois do seu ascenso á presidencia de Uganda, Yoweri Kaguta Museveni, á fronte do Exército Nacional Resistencia (NRA en inglés) que lideraba entrou na capital, Kampala, apropiándose do control do destino do país.

Alice Auma foi inicialmente instruída na fe anglicana aínda que posteriormente converteuse ao catolicismo. Durante a súa infancia asistiu á escola primaria Bungatira e posteriormente casou co seu primeiro marido quen a abandonou pola súa posible esterilidade. Contraeu novas nupcias con Alex Okello e tres anos despois, a súa segunda unión rompeu pola mesma razón que a primeira polo que en 1979 Alice Auma regresou ao domicilio paterno. Alí dedicouse á venda de fariña e peixe, aínda que algunha fonte afirma que exerceu a prostitución.

O 2 de xaneiro de 1985, Alice Auma afirmou estar posuída por un espírito chamado Lakwena (mensaxeiro). En maio dese mesmo ano, desapareceu durante un período de dous meses nunha paraxe denominada Wang-Jok no Parque Nacional Murchison Falls. Nese lugar permanecería durante corenta días -nótese a importancia do guarismo nos textos bíblicos– e, segundo narrou ela mesma, os animais, que a recibiron con xúbilo, mantiveron conversacións con ela sobre a responsabilidade das mortes derivadas do conflito que estaba a arrasar Uganda. Pola súa banda as augas dixéronlle que os animais con dúas pernas (os seres humanos) estaban a matar aos seus irmáns e lanzando os seus corpos aos leitos fluviais polo que o espírito Lakwena cominou a Alice Auma a loitar contra os pecadores. Antes de retornar camiño ao seu domicilio, o espírito levouna ao monte Kilak, lugar no que a montaña recibiría a súa chegada cunha explosión. Tras manter conversacións coa montaña, o espírito Lakwena facilitou a Alice, sempre segundo a súa propia testemuña, auga e pedras coas que curaría aos enfermos.

Alice Auma, que empezou a ser coñecida como Alice Lakwena, afirmaba dirixirse, aos seus seguidores en particular e ao conxunto de Uganda en xeral, en nome de Tipu Maleng, o Espírito Santo. Para Alice, a chegada ao poder do NRA era a materialización dun problema espiritual orixinada na conduta pecaminosa dos Acholi. Por iso, impuxo aos seus acólitos unha serie de requisitos que eran unha mestura da fe católica con crenzas tradicionais e, para seguir sendo puros, cominoulles a cumprir os 17 mandamentos que Lakwena lle transmitira. Alice Lakwena pasou a erixirse líder dunha organización denominada Movemento do Espírito Santo (HSM en inglés).

mural alice uganda

Mural en honor de Alice Lakwena

En 1986 fundouse o Exército Democrático Popular de Uganda (UPDA en inglés) integrado por membros da etnia Acholi, o cal á súa vez se orixinou no Exército de Liberación Nacional de Uganda (UNLA, nas súas siglas en inglés) organización armada que atopou refuxio e reorganización no sur de Sudán tras o acceso ao poder de Yoweri Museveni.

Nese mesmo ano, Alice afirmou que o espírito Lakwena ordenáralle deixar de realizar curacións para emprender unha guerra contra o mal polo que formou a rama militar do HSM: As Forzas Móbiles do Espírito Santo (HSMF en inglés). Seguindo as indicacións do seu líder, os militantes do HSMF non debían dirixir os seus disparos directamente contra o inimigo senón que unicamente tiñan que tirar cara á localización dos seus adversarios e esperar que fosen os espíritos quen dirixise as balas cara aos obxectivos. Tamén ían «equipados» con pedras brancas, as cales, segundo Alice Lakwena, explotarían ao ser lanzadas contra os seus rivais. Ademais, levaban uns cofres nos que Alice debullou cruces con aceite de karité o que lles garantiría, se eran puros de corazón, inmunidade contra as balas. Igualmente crían que variados animais como abellas e serpes auxiliaríanlles na batalla e que mesmo forzas sobrenaturais enviarían na súa axuda a ríos e regatos.

Estas accións estaban orientadas ao obxectivo último do HSMF que era «a purificación da sociedade a través da erradicación do pecado». Antes de finalizar 1986, militantes da UPDA uníronse ao HSMF, que levou a cabo varios ataques contra unidades da NRA despregadas o distrito Acholi. Nestas accións, os membros do HSMF estaban convencidos de que sufrir unha derrota non se debía á maior capacidade militar do inimigo senón á debilidade das súas propias crenzas. Así, o HSMF prometeu acabar cos actos de bruxería no país e erradicar a presenza do «diaño», a quen atribuía a violencia sufrida polos acholi a mans de Idi Amin, Milton Obote e da NRA de Yoweri Museveni. Desta maneira foron integrándose nas súas filas combatentes doutras organizacións, campesiños, un ex ministro así como un importante número de mulleres. Para manter a orde xerárquica do HSMF, en cuxa cúspide se situaba a indiscutible autoridade de Alice Lakwena, establecéronse varios chanzos de mando e numerosas regulacións que había que respectar como as «Precaucións de Seguridade do Espírito Santo» ou as «Tácticas do Espírito Santo».

Estas últimas eran instrucións de combate resultado da combinación de táctica militar convencional con prácticas máxicas. No atinente ás precaucións de seguridade, estas constituían unha mestura de regras de enfrontamento, algunhas delas anteriormente citadas, como dirixir as balas contra a localización do inimigo ou a dotación de «pedras explosivas» ou ir ao combate cantando himnos cristiáns con outras tan variadas como non estreitar a man de ninguén que non fose integrante do Movemento do Espírito Santo (HSM) ou, o que é aínda máis variado se cabe, non ter menos de dous testículos, nin máis tampouco.

O 18 de xaneiro de 1987 en Corner Kilak os integrantes das Forzas Móbiles do Espírito Santo (HSMF) foron obxecto dunha acción militar por parte de soldados do Exército Nacional de Resistencia (NRA) liderados polo xeneral Julius Oketta, quen posteriormente sinalou que moitos dos combatentes ían espidos e «equipados» unicamente con pedras. Tres días antes, os seguidores de Alice Lakwena fixéronse co control de Corner Kilak, control que se viu truncado pola acción gobernamental que desembocou en cruentos combates que causaron a morte a 200 militares e ao redor de 1.600 integrantes do HSMF.

A pesar das importantes perdas humanas, o HSMF dirixiuse cara á capital do país coa intención de tomar Kampala. No seu camiño, a uns oito quilómetros da cidade de Lira, na aldea de Oponi tivo lugar unha batalla que deixou numerosos mortos. Esta escena repetiuse días despois nas inmediacións da catedral católica de Lira. Alice Lakwena mobilizou a unha forza de ao redor de 15.000 efectivos que se lanzaban contra o inimigo entoando a súa canción de guerra «Wan wayee nin Yesu oto, Yesu ocer, Yesu bino dwogo». (Cremos na morte de Xesús, a resurrección de Xesús e o regreso final de Xesús)». Tras unha serie de vitorias o HSMF seguiu avanzando cara á capital ata que en Mamamaga en Jinja a un 80 km ao leste de Kampala, a maior parte dos seguidores de Alice Lakwena foron masacrados pola artillería pesada das forzas gobernamentais. Era o mes de xaneiro de 1987. Tras esa derrota, Alice fuxiu cara ao leste e refuxiouse en Quenia en novembro dese mesmo ano. O «Espiritu Santo» abandonáraa, polos que permaneceu no campo de refuxiados de Ifo preto de Dadaab no norte de Quenia ata a súa morte en 2007, posiblemente debido á SIDA.

Youweri Uganda

Imaxe do presidente Youweri Museveni falando en Magamaga en novembro de 1987 pouco despuis de la derrota dos seguidores de Alice Lauma. Fonte

Wherter, o protagonista da novela «Os sufrimentos do mozo Wherter» de Johann Wolfgang von Goethe dicía nunha das súas epístolas «Certamente amigo meu, a diario noto que parvada é medir aos demais por un mesmo». Esta afirmación ben podería aplicarse á contemplación do caso de Alice Auma e os seus seguidores desde unha visión eurocentrista para a que cuestións como a maxia ou a intervención dos espíritos é algo cando non totalmente disparatado si moi surrealista. Non convén esquecer que feitos de similares características, nese mundo en si mesmo que é o continente africano, non son, lamentablemente polas súas mortíferas implicacións, feitos illados.

alice uganda 2

Imaxe de Alice Lakwena nun campo de refuxiados de Kenia. Fonte https://www.newvision.co.ug/news/1508205/cults-lakwena-amassed-fighters

Sirva como exemplo disto último o caso de Joshua Milton Blahyi «Xeral Butt Naked» (Xeral Cu Espido) líder dos «Naked Base Commandos», moitos dos cales eran nenos. Durante a primeira guerra civil que arrasou Liberia (1989-1997) dirixíanse aos combates ataviados, a semellanza do seu líder, unicamente con zapatos e con amuletos máxicos co convencemento, imbuído tamén polo seu líder de que dese xeito eran inmunes ás balas. Antes da súa conversión ao cristianismo Blahyi afirmou realizar, do mesmo xeito que os seus acólitos, sacrificios humanos e practicado o canibalismo para obter poderes máxicos. As súas vítimas cóntanse en miles senón en decenas de miles de persoas.

O protagonista de Goethe acabou dando nome a un fenómeno coñecido en psicoloxía como o «efecto Werther», que pode definirse como acción por imitación. Aínda que se refire ao ámbito do suicido tamén tería a súa versión no ámbito do terrorismo tendo en conta que cando alguén demostra que unhas teses, por abxectas que sexan, poden materializarse con éxito, outros non dubidan en reproducilas para adecualas aos seus fins.

Esta cuestión seguramente foi tida moi en conta por Joseph Kony. Joseph era Won («fillo») que xunto con Severino Likoya que, ademais de proxenitor de Alice era Wod («pai») e a propia Alice, Tipu Maleng, («espírito santo») conformaban unha moi sui generis versión da Santísima Trindade.

Kony seguiu empregando as tácticas de Alice para captar adeptos e converteuse en líder do o seu propio grupo: o Exército de Resistencia do Señor (LRA nas súas siglas en inglés) responsable, entre outras atrocidades, de máis de 100.000 mortos e medio millón de desprazados e do secuestro de 66.000 menores de idade para convertelos en nenos-soldado.

Blaise Pascal afirmaba: «Nunca fan o mal os homes tan completa e tan alegremente como cando o fan por convicción relixiosa» tendo en conta que o/os individuo/s que se conducen dese xeito están cheos do convencemento de obrar en virtude dun mandato divino o que fai que non se cuestionen as súas accións independentemente das atrocidades que poidan chegar a perpetrar.

Para chegar ese statu quo, neste caso concreto, ou en casos similares que lamentablemente se produciron practicamente por todo o orbe en distintas coordenadas temporais, é necesario a participación de hábiles manipuladores de algo tan inherente á condición humana como é o sentimento relixioso.

Sobre este particular, o Coronel (r) de Exército de Terra D. Pedro Baños Bajo no seu libro «Así se domina o Mundo» obra de referencia publicada en 2017 e de vixente actualidade, precisamente nun apartado adicado á manipulación do fervor relixioso sinala: «A especie humana posúe de maneira innata un compoñente cun elevado nivel de carga metafísica que foi obxecto de manipulacións perversas en innumerables ocasións co paso dos séculos». Pouco máis se pode engadir.

BIBLIOGRAFÍA:

BEHREND, Heike: «Alice Lakwena & the Holy Spirits: War in Northern Uganda 1986-97» (Eastern African Studies), 31 de marzo de 2001.