Vinte e cinco anos logo da disolución da Unión Soviética, o Partido Comunista de China (PCCh) persiste na súa lectura negativa da perestroika. Aínda hoxe, cando o xigante asiático enfráscase na que considera última etapa do seu proceso de modernización, co cambio no modelo de desenvolvemento que a catapultaron á condición de segunda economía mundial, as advertencias contra o afrouxamento do Partido ou a baixada de garda ideolóxica retumban nos corredores de Zhonnanghai. Xa non hai “dous soles no Ceo” -invocación á contenda xurdida nos anos sesenta entre o comunismo soviético e o maoísmo-, pero lonxe de minguar fronte ao triunfo do liberalismo, en Beijing insístese en percorrer un camiño propio que tanto se afaste daquela experiencia malograda como dos cantos de sirena provenientes do lado vencedor da guerra fría en prol dunha democracia pluralista. Como dixo Eduardo Lourenço, o muro de Berlín caeu para ambas partes. E China atende a todo pero está a outra cousa.
Vinte e cinco anos logo da disolución da Unión Soviética, o Partido Comunista de China (PCCh) persiste na súa lectura negativa da perestroika. Aínda hoxe, cando o xigante asiático enfráscase na que considera última etapa do seu proceso de modernización, co cambio no modelo de desenvolvemento que a catapultaron á condición de segunda economía mundial, as advertencias contra o afrouxamento do Partido ou a baixada de garda ideolóxica retumban nos corredores de Zhonnanghai. Xa non hai “dous soles no Ceo” -invocación á contenda xurdida nos anos sesenta entre o comunismo soviético e o maoísmo-, pero lonxe de minguar fronte ao triunfo do liberalismo, en Beijing insístese en percorrer un camiño propio que tanto se afaste daquela experiencia malograda como dos cantos de sirena provenientes do lado vencedor da guerra fría en prol dunha democracia pluralista. Como dixo Eduardo Lourenço, o muro de Berlín caeu para ambas partes. E China atende a todo pero está a outra cousa.
Nos anos transcorridos desde entón, o PCCh logrou recuperarse da grave crise de Tiananmen (1989), trala cal non poucos anticipaban o inexorable fin da súa dinastía orgánica. Pero o éxito económico, malia as crises e as contradicións, relexitimaron o liderado do Partido ante unha sociedade que espera con ansia o agasallo do benestar tras décadas de inxentes sacrificios. Nesa traxectoria, xusto é recoñecer tamén un esforzo constante de adaptación ás novas circunstancias, o que facilitou unha supervivencia pola que poucos, entón, apostaban.
A reforma e a apertura en China iniciouse (1978) antes que a perestroika (1985) pero en ambos procesos fluía o afán de renovar un proxecto cada vez máis consciente dos seus límites. En China, isto acompañábase de dúas variables adicionais e ao cabo superiores en canto á súa solidez. Dunha parte, o soño da recuperación da grandeza perdida; doutra, o paralelo renacer da gran civilización e cultura chinesa. E ese proceso de galvanización nacionalista só podía ser factible garantindo a hexemonía do PCCh. Polo momento, a ecuación funciona.
O soño chinés que anuncia o actual líder Xi Jinping (desde 2012) é a suma desas aspiracións e sintetiza un afán que transcende nas súas orixes ao propio PCCh (1921), aludindo ao primeiro desencontro con Occidente, as guerras do Opio, que acentuaron a humillación e a decadencia do vello Imperio do Centro. En devandito contexto, o PCCh revelouse como o instrumento historicamente idóneo para actualizar o mandarinato tradicional a fin de asegurar a recuperación da posición central de China no sistema internacional, pechando dous séculos de ausencia. Ese regreso ao mundo é unha clave substancial, o eixe de ruptura con séculos de existencia previa nos que o imperio viviu ensimesmado dentro da Gran Muralla. China nunca máis pechará as súas portas ao exterior.
Catro figuras clave
Pese ao duro revés que supuxo a crise de Tiananmen, Deng Xiaoping (1904-1997), o vello corcho que sempre aboiaba das idas e vindas de Mao, non sucumbiu ás tendencias máis conservadoras e seguiu apostando pola reforma. Deng promoveu entón a Jiang Zemin, quen ostentaría unha das xefaturas máis lonxevas da recente historia chinesa (1989-2002), asentando un modus operandi baseado no consenso na toma de decisións e na concentración máxima do poder (Partido, Exército, Estado) como garantías para evitar a reaparición das divisións internas e as loitas fratricidas. A experiencia da Revolución Cultural (1966-1976) e o maoísmo marcou aos pragmáticos, herdeiros e continuadores de Liu Shaoqi (1898-1969), e deu paso a unha nova institucionalidade.
A figura de Jiang Zemin queda historicamente asociada á recuperación da soberanía sobre Hong Kong (1997) e Macau (1999) e o ingreso de China na Organización Mundial do Comercio (2001) pero non é menos importante a súa contribución a un longo e anhelado período de estabilidade política e progreso económico.
O seu sucesor, Hu Jintao (2002-2012), designado por Deng antes da súa morte, desenvolveu unha política basicamente continuísta pero incorporando algunhas innovacións e sensibilidades que agora forman parte esencial da axenda chinesa, desde a reforma social á inquietude ambiental, o impulso tecnolóxico ou unha maior participación nos asuntos globais. Ademais, Hu debeuse acomodar coa crise económica global (2008), que en boa medida obrigoulle a moderar unhas reformas estruturais que hoxe son inaprazables. En calquera caso, o tempo de Hu Jintao queda asociado aos Xogos Olímpicos (2008) que simbolizaron o fin da modestia chinesa, devoto dunha visión a cada paso máis clara dos seus intereses no mundo e da súa disposición a defendelos deixando atrás anteriores complexos e ambigüidades.
Unha evolución ideolóxica con liñas vermellas
O “socialismo con peculiaridades chinesas” co que Deng Xiaoping lexitimou o abandono progresivo non só do maoísmo senón tamén doutras variables indisolublemente asociadas ao modelo clásico de socialismo, experimentou nestes anos algunhas innovacións que merecen ser destacadas. Dunha parte, a formulación do principio da “tripla representatividade” que crebou formalmente o tabú do ingreso dos novos ricos no PCCh (xunto ás forzas máis avanzadas da cultura e da sociedade). Moitos viron niso o comezo dunha socialdemocratización do Partido pero a realidade desmentiuno.
Así mesmo, o concepto do “desenvolvemento científico” aspira a conceptualizar a importancia de promover un tipo de desenvolvemento no que a ideoloxía non sexa unha limitación, remitíndose á obxectividade dos procesos económicos e sociais para determinar si tal ou cal fórmula ou mecanismo contribúe ao desenvolvemento e ao benestar, en suma, a acelerar o proceso de modernización do país.
En ambos casos, tanto na relativización do PCCh como vangarda do proletariado a través do fomento do interclasismo nas súas filas, como do impulso dun tipo de desenvolvemento capaz de liberar as forzas produtivas sen estar pendentes da súa categorización ideolóxica (papel do mercado, da economía privada ou da liberalización no uso e aproveitamento da terra rural, por citar tres casos relevantes), o omnipotente papel do PCCh e a súa vocación de control de todos os segmentos da sociedade persiste como clave político-institucional irrenunciable.
En igual medida, cabe facer mención do significativo fomento por parte do PCCh do confucianismo ou, mellor dito, daqueles aspectos do confucianismo que poden resultar de utilidade tanto para evitar derrapes sociais como consecuencia da actual confusión ideolóxica e blindar a penetración de idearios hostís como igualmente para reivindicar os atributos e bondades do seu modelo civilizatorio. A creación dos institutos Confucio (2004), esparexidos por todo o mundo nun tempo récord, evidencia un auxe do pensamento clásico que gaña non só adeptos anónimos senón tamén acomodo institucional, non sempre pacífico, nas directrices políticas subscritas polo PCCh. Este espertar filosófico-cultural coexiste coa represión sen contemplacións de movementos (Falun Gong) ou relixións (de corte cristián, sobre todo) na medida en que sexan identificados como rivais.
A democracia tamén gañou presenza no discurso político do PCCh, primeiro, desde a perspectiva electoral e de base (eleccións dos comités de aldea, nun exercicio inédito de democracia directa) e máis tarde no seo do propio PCCh, con máis atrevemento no período de Hu Jintao. Si algo queda claro desa evolución é que o PCCh non avoga por unha democracia pluralista e reacciona con moita irascibilidade ante calquera manifestación de hipotética competencia ou animosidade ideolóxica. Só consentirá aquilo que lle permita reforzarse.
É por iso que, en paralelo ao profundamento das reformas económicas, o discurso democratizador tense encarreirado pola vía do deseño de mecanismos para loitar contra a corrupción -gravísima lacra- ou controlar o poder, pero sempre fuxindo do protagonismo activo da sociedade. Incluso as esperanzas dun diálogo máis rico cos oito partidos autorizados ou con personalidades independentes, perdeu folgos no último lustro.
O vaticinio compartido por moitos de que a profundización das reformas orientadas ao mercado conduciría inexorablemente a unha reforma política de signo liberal parece menos claro que nunca. O mesmo actor que promove unha cousa impide a outra, o cal xera desilusión en quen confiaban nun paralelismo automático que parte dun equívoco común: a idea de que os comunistas chineses o son só superficialmente.
En conxunto, o PCCh construíu nestes anos un discurso ideolóxico máis rico e coral que tanto evita a confrontación aberta e directa cos preceptos occidentais remitindo a unha demanda de máis tempo para a súa incorporación, como reivindica unha vía propia e adaptada ás súas singularidades de todo tipo. Hoxe en día, nese proceso, cando máis preto parece estar o soño do retorno ao epicentro do sistema internacional, o PCCh pecha filas ata o punto de equiparar calquera concesión a unha traizón e a identificar nas demandas de Occidente respecto da inflexibilidade do seu sistema político un cabalo de Troia para evitar a culminación dunha modernización que pon en risco a hexemonía exercida nos últimos séculos.
O futuro do PCCh suscita numerosos interrogantes, pero nun tempo máis ou menos previsible, non parece que os seus días estean contados. Sería imprudente eliminar todo risco de crise, pero pese ás dificultades do momento conserva aínda marxes substanciais de manobra e ata no económico o seu horizonte alberga posibilidades de crecemento. Por outra banda, externamente, pode contar aínda con poderosos aliados interesados en preservar o statu quo sempre que China siga provendo de beneficios.
A marxe de manobra do PCCh é moito máis ampla do que se imaxina en marcos convencionais. E iso débese a unha dobre interiorización. Primeiro, a inducida polo pensamento marxista, ao que non renuncia e súmalle esa vontade leninista de permanencia no poder como sinónimo de garantía do rumbo socialista por máis que o ímpeto emancipador parece afastarse máis cada día; segundo, a crecente empatía coa propia tradición cultural e burocrática na que atopa un factor engadido de lexitimación, a expensas das primeiras marexadas críticas co pensamento tradicional, especialmente durante a etapa maoísta.
O afán de evitar que o país recaia nunha nova espiral de declive e que logre poñer fin ás humillacións históricas e o que parece unha capacidade inesgotable de adaptación ás novas realidades confírelle ao PCCh un plus que non debese desprezarse. No entanto, cabe sinalar que tampouco goza dun apoio incondicional da sociedade chinesa, cada vez menos resignada a aceptar os derrapes éticos da oligarquía dirixente, as inxustizas, a censura, o deterioro ambiental ou o ninguneo dos seus dereitos. Polo demais, a nivel territorial, as súas crebas son importantes, xa nos refiramos aos problemas coas minorías ou as dificultades para controlar as provincias da maioría Han.
O reformismo económico
O gradualismo e a experimentación, o afán por ensanchar os límites da ortodoxia, caracterizaron os anos da reforma en China. Así, sen abandonar do todo a planificación, o papel do mercado foi gañando presenza cada vez máis; sen liquidar do todo a propiedade pública promovéronse outras formas de propiedade; sen descolectivizar de todo o campo, promovéronse fórmulas de usufruto individual que con todo non alteraron a natureza da propiedade, etc. O modelo chinés resultante é unha suma de rarezas que configuran un sistema propio marcado polo hibridismo sistémico.
Aínda que a “economía de mercado” é aceptada constitucionalmente (desde 1993) e a propiedade privada é recoñecida como fundamento do desenvolvemento do país (desde 1999), a planificación e o peso do público seguen exercendo unha moi poderosa influencia. Á espera de novas reformas, os monopolios estatais, situados nos sectores estratéxicos, garanten ao PCCh o control de boa parte da base produtiva e do rumbo xeral da economía.
Nesa traxectoria, con ritmos anuais de crecemento de dous díxitos que asombraron ao mundo, as reformas foron constantes e malia iso é moito o que queda aínda por facer, como recoñecen as propias autoridades actuais.
A chamada”nova normalidade” explicita esa nova fase do seu ciclo de desenvolvemento, que agora cambia o seu enfoque cara ao consumo e as industrias de servizos, desde industrias pesadas e contaminantes e a manufactura, a través de complexas reformas, cara á innovación. A China da man de obra barata, investimento exterior e orientación da produción cara a fóra, característica dos anos noventa, xa non existe. O aumento dos salarios, indispensable para xerar esa clase media que precisa, erosiona a vantaxe competitiva das industrias intensivas e o escenario dunha deslocalización en países -e continentes- terceiros figura na axenda como unha prioridade, co complemento do expertise chinés na dotación de mellores infraestruturas por todas as partes.
Para rematar, o iuán ou renminbi, convertido cada vez máis nunha moeda de referencia a nivel global, simboliza o auxe das finanzas chinesas e advirte de cambios inevitables nunha arquitectura financeira global á que Beijing, hoxe en gran medida axexando pola súa periferia, sumará de cheo o seu aporte en menos dunha década.
As sombras do desenvolvemento
Si houbese que facer mención dos principais hándicaps da evolución chinesa destes anos, habería que referirse a dous. En primeiro lugar, o impulso social; en segundo, a desfeita ambiental.
Foi este un cuarto de século dunha gran transformación demográfica. Máis do 50 por cento da poboación de China vive agora nas cidades (desde 2011), en comparación co 18 por cento de 1978, cando se iniciou a política de reforma. A rápida urbanización das últimas décadas xerou cambios moi significativos na economía e a sociedade chinesa. Do 55 por cento de poboación que a finais de 2015 vivía nas cidades, só menos do 40 por cento son residentes urbanos rexistrados. Para 2020, esas cifras queren elevarse ao 60 e 45 por cento, respectivamente. O país conta cunha poboación de 300 millóns de traballadores migrantes, pero á maioría deles négaselles o "hukou" -permiso de residencia permanente-, polo que non gozan dos mesmos dereitos a emprego nin servizos de seguridade social e os seus fillos non poden ser admitidos nas escolas urbanas. Sen o estatus de residencia urbano, os traballadores migrantes, uns 300 millóns, non teñen un sentido de pertenza nas cidades e para eles o conseguir unha vivenda urbana non é unha opción atraente.
O cambio foi drástico respecto dun dos asuntos máis sensibles, a política do fillo único. A redución da man de obra e o envellecemento da poboación levaron a emendar a lei de planificación familiar para animar ás parellas a ter dous descendentes.
Os custos sociais desta xigantesca transformación foron elevados. Certo que se reduciu a pobreza e o nivel de vida aumentou, pero o Índice de Desenvolvemento Humano é o que é (posición 90 en 2014 desde a 103 de 1990) e o coeficiente de Gini (0,47 que algúns elevan ata o 0,61) alerta sobre a magnitude do problema. Coas actuais reformas, o número de pobres no país viuse reducido nuns 700 millóns de persoas, cifra que equivale en torno ao 70 por cento do total de individuos que saíron desta situación en todo o mundo. Hoxe cífranse nuns 70 millóns de pobres que deberían superar o limiar en 2020. Os ingresos anuais de 2.300 iuáns (376 dólares) establecen o diferencial interno neste aspecto. As diferenzas de renda (segundo o Banco Mundial, o 1% da xente máis adiñeirada en China acapara o 41,4 por cento da riqueza nacional) esixen reformas moi profundas xa que a súa persistencia e agravamento constitúen unha seria ameaza para a estabilidade política.
Cabe sinalar en calquera caso o xiro social aplicado durante o mandato de Hu Jintao. Fronte a consígnaa de “primeiro eficacia, despois xustiza” de Jiang Zemin, a “sociedade armoniosa” de Hu estableceu un severo correctivo conceptual ao pluralizar as prioridades do réxime e auspiciar un crecemento socialmente inclusivo e sostible. A hora dunha elemental xustiza redistributiva parece chegar da man de importantes reformas no sistema de saúde, educación e outros servizos públicos que deben permitir alcanzar en 2020 o status dunha sociedade acomodada.
No que se refire ás crises ambientais, os danos foron cuantiosos e malia que a conciencia ambiental mellorou moito nos últimos anos, tanto entre as autoridades como a nivel cívico, levará o seu tempo lograr unha mellora apreciable dada a enorme dependencia do país do carbón e outros combustibles fósiles. O costo en saúde entre as actuais e próximas xeracións será especialmente gravoso e a recuperación das contornas danadas suscita retos de non menor calado.
As hipotecas territoriais
China é, en si mesma, un Estado-continente. A súa demografía é bastante homoxénea, cunha maioría Han que rolda o 92 por cento dos seus case 1.400 millóns de habitantes. A arquitectura político-territorial distingue entre municipios directamente subordinados ao goberno central, provincias, rexións administrativas especiais e autónomas. Os problemas coas nacionalidades tibetana e uigur non cederon e hoxe o goberno central enfronta severos desafíos nas rexións do Oeste do país aos que responde cunha dobre dose de represión e investimento en desenvolvemento. Por outra banda, a reivindicación dunha autonomía efectiva e máis democracia que subscribe boa parte da poboación de Hong Kong supuxo un primeiro revés significativo co fracaso da reforma política promovida en 2015 polo goberno central para elixir directamente pero con restricións ao xefe executivo do enclave.
Para rematar, cabe mencionar o problema de Taiwan. A fórmula “un país dous sistemas” de Deng Xiaoping non calla en Taipei. Si Jiang Zemin foi o artífice do “Consenso de 1992” (unha soa China, dúas interpretacións), Hu Jintao deu inicio en 2005 á “terceira cooperación” entre o PCCh e o KMT que desembocou no histórico encontro entre os líderes de China e Taiwan, Xi Jinping e Ma Ying-jeou, en 2015. Operouse un envorco apreciable nas tensións a través do Estreito pero subsisten as dúbidas sobre a reversibilidade do proceso e da súa extensión desde o económico ao político. China apostou en Taiwan por unha estratexia de intensificación absorbente da interdependencia económica pero a eclosión do “Movemento Xirasol” (2014) deu conta das desconfianzas e resistencias que o horizonte da reunificación provoca en boa parte da sociedade taiwanesa. Se procede ter presente que China nunca renunciará á recuperación de Taiwan, conviría aceptar a vía pacífica como a única posible. Beijing non renuncia ao uso da forza.
Un oco no mundo
A percepción de China no exterior deu un envorco espectacular. Do “taller do mundo” que invadía os mercados por todas as partes con baratixas pasamos a unha exportación sostida de capacidade produtiva e industrial cun aumento desmedido do investimento exterior e un acoplamento cada vez máis sostido no sistema económico e financeiro global. A creación do BAII (Banco Asiático de Investimento en Infraestruturas) e proxectos como a revitalización das rutas da Seda, na súa versión terrestre e marítima, van acompañados de ambiciosas iniciativas que lle permitirán aumentar a súa presenza e influencia. América Latina ou África sumáronse á contorna próxima, Asia Central, meridional ou o Sueste asiático, asegurándose unha posición económica relevante con independencia do futuro dos acordos de liberalización impulsados por EEUU na zona.
Por outra banda, a promoción de novos acrónimos a distinto nivel (BRICS ou CICA, OCS, etc.) e plataformas de diálogo rexional (China-CELAC, China-África, China-PECO, etc.) sustentados en alianzas con Rusia e outros actores emerxentes, engádenlle profundidade estratéxica e vontade política para asentar unha multipolaridade factual e progresiva. Aínda sen consolidar, o seu deseño e implementación labrouse no último cuarto de século.
No plano da seguridade, a maiores da ameaza do terrorismo (que tamén a azouta interna e externamente), no teatro contiguo dos mares de China debe enfrontar a complexa coexistencia con Xapón e EEUU. Washington, secundado por Tokio, Canberra e capitais ribeiregas menores, envía buques de guerra e avións militares en misións de patrulla en augas disputadas. O risco de fricción é notorio e crecente e non falta quen sinala esta delicada área como o escenario dunha hipotética resolución da trampa de Tucídides que debese determinar o signo da potencia hexemónica no século XXI. A combinación de recursos militares, estratexias económicas e iniciativas diplomáticas co obxecto de manter a supremacía estadounidense na rexión rivaliza cada día máis coas aspiracións chinesas. Aínda que o tempo dos reinos tributarios pasou a mellor vida, utilizando a economía como punta de lanza, o PCCh articula unha diplomacia de veciñanza coa finalidade de reducir a influencia de Washington na zona.
China parece decidida a asumir máis responsabilidades e facer valer máis a súa renovada influencia no escenario mundial. Parte, no entanto, da consideración de que a orde actual favorece os intereses de EEUU e os seus aliados e non ten intención de pregarse submisamente a el. Pola contra, á vista de que o equilibrio de poder global cambiou, suxire alteracións progresivas e non traumáticas que actualicen as coordenadas dos tempos actuais.
Conclusión
Máis que ideolóxico, o do PCCh é un proxecto histórico e cultural. Esa peculiar catarse dota de argamasa a unha comunidade burocrática integrada por case 90 millóns de persoas que lograron recuperar para China unha senda de estabilidade e modernidade diferenciada da occidental.
O proceso de modernización encara unha etapa decisiva. No económico, no éxito do cambio no modelo de desenvolvemento xógase a culminación do xigantesco esforzo realizado, converténdose nunha potencia tecnolóxica capaz de integrar os requirimentos sociais e ambientais rexeitados en anteriores momentos.
Ten tamén en marcha un singular proceso de actualización do seu sistema político cuxo principal tabú segue sendo a occidentalización. Si en 1989 resistiu o embate suscitado polos estudantes concentrados en Tiananmen nun contexto internacional que un a un parecía defenestrar os partidos comunistas en todo o mundo, agora, nunha conxuntura igualmente complexa pero non tan plausible como a anterior, Xi Jinping preséntase como o líder capaz de afrontar a reforma integral do sistema político chinés que torne invencible a hxemonía do PCCh. Ese é o seu soño chinés.
A quinta modernización proposta por Xi Jinping asenta, en primeiro lugar, na adopción dos elementos beneficiosos da cultura tradicional chinesa, da súa propia experiencia endóxena, tan decualificada en diferentes períodos da súa historia recente; en segundo lugar, na capacidade de autoexploración e innovación do propio PCCh á hora de promover valores propios fronte aos valores liberais occidentais, entendendo por propios no sentido ideolóxico os principios asociados á súa traxectoria nesta materia, maoísmo incluído, do que non se renega en absoluto. Ata no ámbito económico, a pesar do trazo liberal das actuais reformas, apúntase á resurrección da esquecida economía política marxista.
Pese á corrupción e tantos buracos negros evidenciados nos anos transcorridos, o orgullo nacional e a confianza na prosperidade alcanzada proporcionan aos dirixentes chineses a autoestima suficiente para establecer unha folla de ruta propia que sen desmerecer dunha crecente homologación coas economías desenvolvidas, non aplicará igual énfase a unha adopción progresiva do sistema político occidental, por máis que asuma no político conceptos similares como o Estado de dereito ou a independencia xudicial.
A protección do PCCh fronte á infiltración progresiva dos modos e idearios occidentais é unha preocupación estratéxica que supón o inicio dun novo ciclo que non fuxe da modernización no político. Esta é unha novidade en relación ao legado deixado polos sucesos de 1989. No entanto, esta basearase nunha combinación de adaptación semántica, capaz de transmitir certa sensación matizada de avance pero insistindo nunha senda diferenciada, e un nacionalismo que blinde o seu dereito a unha evolución xenuína. Resta por saber si iso é viable cunha realidade socioeconómica que parece acelerar unha evolución diametralmente oposta.
