IgadiPaper nº136

Brasil: un test Mundial para Dilma

A celebración do XX Mundial de Fútbol que entre o 12 de xuño e o 13 de xullo centrará a atención en Brasil, está derivando nun complicado panorama social, político e de imaxe internacional^([1]) para o goberno de Dilma Rousseff, cunha xestión que se veráe sometida ao escrutinio cidadán nos comicios presidenciais previstos para o próximo 5 de outubro.

No centro da atención está o elevado gasto na organización do torneo, estimado en 10.000 millóns de euros, e cun custe final valorado en máis dun 300% do estimado inicialmente para a construción de estadios e de infraestruturas que, a piques de comezar o Mundial, nalgúns casos aínda non están rematados. Estas obras son financiadas con diñeiro público a través do Banco Nacional de Desenvolvemento Económico e Social (BNDES), feito que provocou nas últimas semanas a reactivación das protestas e manifestacións por parte de movementos sociais organizados contra o oneroso custe do Mundial e as deficiencias dos servizos públicos (transporte, sanidade, infraestruturas, seguridade pública, vivenda e educación), xa anteriormente levadas a cabo durante a celebración da Copa FIFA de Confederacións a mediados de 2013.

O descontento social contra a organización do Mundial está erosionando a popularidade de Rousseff, complicando ao mesmo tempo a eventual reelección do gobernante Partido dos Traballadores (PT). Diversas enquisas estiman que un 72% dos cidadáns están insatisfeitos pola xestión pública relacionada coa celebración do torneo futbolístico^([2]). Paralelamente, os recentes datos económicos amosan contrariedades: segundo datos oficiais, o crecemento económico brasileiro no primeiro trimestre foi menor do esperado (0,2%) e nese mesmo período aumentou o desemprego (7,1%) e a inflación (6,5%).

De cara ás presidenciais, Rousseff e o PT aínda se manteñen como favoritos. Pero o pulso electoral sinala o ascenso dunha oposición política basicamente agrupada en dous polos: un de carácter centrista, liderado polo Partido da Social Democracia Brasileira (PSDB), con Aécio Neves como candidato; e outro configurado dende a esquerda, liderado polo socialdemócrata Partido Socialista Brasileiro (PSB), a través da alianza establecida por dous ex ministros da “era Lula”: Eduardo Campos, ex ministro de Ciencia e Tecnoloxía; e a activista ecoloxista Marina Silva, ex ministra de Medio Ambiente. Esta fractura pola esquerda pode complicar e alterar o espectro electoral do PT e o liderado de Rousseff,  abrindo unha etapa política que algúns catalogan como o “pós-lulismo”.

b) A “nova clase media” e o mito do “milagre brasileiro”

A masificación das protestas cidadáns desde mediados de 2013 coincide coa celebración de dous eventos futbolísticos, a Copa FIFA de Confederacións e o Mundial de Fútbol 2014 que se inaugurará o próximo 12 de xuño. Un factor explica o paulatino cambio que ven experimentando Brasil nos últimos anos, en particular durante a xestión gobernamental do PT desde 2003: o ascenso dunha “nova clase media”^([3]) politicamente contestataria contra a estrutura de poder predominante.

Este aspecto resulta chave para explicar a inesperada e masiva protesta social que predomina actualmente en Brasil. Nun país constantemente estigmatizado dende o exterior por unha especie de simbiose “samba, fútbol e carnaval”, o ascenso social de determinados sectores, en gran medida beneficiados polos programas sociais imperantes dende a “era Lula” (2003-2011), explica os cambios experimentados e o fortalecemento dunha nova cultura política nunha ascendente sociedade civil sumamente contestataria contra os poderes establecidos, o enriquecemento de determinadas elites políticas e económicas, o modelo de desenvolvemento, a corrupción imperante (que erosiona internamente o PT á vista do escándalo do “mensãlao”) e a deficiencia dos servizos públicos, principalmente transportes, infraestruturas, vivenda, educación e sanidade.

Deste modo, a celebración da Copa Mundial FIFA 2014 e, igualmente, a próxima organización dos Xogos Olímpicos de Río de Janeiro 2016, coloca no centro de atención os contrastes do internacionalmente celebrado “milagre económico brasileiro” e as deficiencias de desenvolvemento socioeconómico nun país que ascende no plano global como potencia emerxente dende o Sur.

Un caso especial merece a conformación de diversos movementos sociais, como o Movemento dos Trabalhadores Sem-Teto (MSTT), un dos mais activos durante as recentes protestas contra o elevado custe do Mundial 2014, e que denuncia constantemente a escaseza de vivendas, a precariedade das infraestruturas e un súbito encarecemento da vida a resultas da organización deste torneo^([4]). Outros movementos sociais sumamente activos son o Movemento Passe Livre (MPL) e o Comité de Atingidos pela Copa, este último con incidencia no estado brasileiro de Belo Horizonte.

Por tanto, a celebración do Mundial 2014 semella constituír unha válvula ou instrummento de presión por parte destes colectivos cidadáns para intensificar as súas demandas e obter unha repercusión internacional que modifique esa percepción “conformista” sobre o que sucede en Brasil. Desde 2008, Brasil ven presenciando un paulatino aumento das folgas e protestas sociais^([5]), mentres o goberno tenta por diversos medios garantir a estabilidade necesaria para organizar un torneo futbolístico que, cando menos a nivel oficial, contribuiría a fortalecer favorablemente a imaxe internacional de Brasil como polo de desenvolvemento e “país de clase media”, tal e como defende constantemente a propia Rousseff^([6]).

c) A era do “pós-lulismo”?

Tendo en conta a masificación das protestas e a conformación de novos movementos sociais nun país con notable tradición neste apartado, o contexto actual inevitablemente desemboca no proceso electoral presidencial do próximo 5 de outubro, onde a mandataria Rousseff e o PT xóganse unha nova reelección.

Este contexto electoral obriga a ponderar un balance sobre a xestión de Rousseff e, principalmente, considerar a eventual configuración dun PT “post-Lula” que, segundo semellan observar diversos sectores dentro do partido, podería estar decantándose cara a burocratización e o clientelismo político derivado da penetración de novas elites políticas e económicas, alterando as bases programáticas dunha formación xurdida nos anos 1970 dentro dos movementos sindicais e sociais contestatarios contra a entón ditadura militar.

A eventual configuración dun PT “póst-Lula”, burocratizado, clientelar e afastado dos movementos sociais, supón un escenario que necesariamente afecta á imaxe pública da presidenta Rousseff así como ás posibilidades de reelección do PT. Neste sentido, o ascenso dunha nova alternativa electoral dende a esquerda, identificada na alianza entre dous ex ministros da “era Lula”, Eduardo Campos (PSB) e a ecoloxista Marina Silva,  pode erosionar a tradicional base electoral “petista”. Así e todo, non se descarta que, ante un eventual fortalecemento da candidatura centrista de Aécio Neves (PSDB), se configure unha aproximación de posicións entre o PT, o PSB, os ecoloxistas e movementos sociais, principalmente de cara a unha hipotética segunda volta electoral.

A caída de popularidade de Rousseff, a masificación das protestas, a ralentización do crecemento económico e o cada vez maior descrédito da clase política brasileira, explican as fortes presións internas dentro das diversas correntes políticas que conforman o PT. Ante a perspectiva dunha erosión electoral “petista”, neste primeiro semestre de 2014 intensificouse unha corrente de opinión a partir de diversos blogs de discusión política^([7]) sobre un hipotético retorno de Lula no cometido de relanzar a candidatura de Rousseff e “refundar” o PT.

Non obstante, comeza a edificarse unha matriz de opinión claramente contraria ao persistente poder de Lula dentro do PT, da política brasileira e de amplos sectores da esquerda^([8]). Así, unha porción influente da opinión pública brasileira considera este fenómeno como unha nova tendencia orientada a abrir un novo período político, cualificado como o “pós-lulismo”^([9]).

De cara ao contexto electoral, resulta moi posible que Rousseff e o PT utilicen o “lulismo” como unha ferramenta electoral orientada a potenciar unha nova reelección presidencial. Con todo, o ascenso dunha masa social contestataria contra o establishment e o modelo de desenvolvemento brasileiro ben podería explicar a hipotética asunción dunha era “pós-lulista”. Esta realidade permite inferir un contexto de complexidades e de polarización dentro da política brasileira, toda vez debe cómpre observar con atención en qué medida esta “nova clase media” ascendente pode configurar un movemento de representación política e electoral alternativo dentro do sistema político brasileiro.

IGADI. 6 de xuño de 2014