images 2010 i conferencia anual placido castro640

O perdurable legado de Fernando Pérez-Barreiro

Membro do Consello Asesor do IGADI e Medalla Castelao 2009

Membro do Consello Asesor do IGADI e Medalla Castelao 2009

images 2010 i conferencia anual placido castro640

O perdurable legado de Fernando Pérez-Barreiro (Nota oficial do IGADI)

O membro do Consello Asesor do IGADI, Fernando Pérez-Barreiro Nolla (Ferrol, 1931), faleceu o pasado luns 4 de xaneiro de 2010, na localidade inglesa de Lancaster, onde residía, vítima dunha repentina pulmonía. Con el desaparece un referente de valor incalculable para a intelectualidade galega.

Posuidor dunha ampla traxectoria cultural, especialmente no eido da tradución, así como de carácter profesional na BBC e en diversos organismos internacionais, a Fernando Pérez-Barreiro Nolla foille concedida unha Medalla Castelao 2009, un recoñecemento que premia a obra humana, artística, cultural ou científica. B.A First Class Honour en Lingua e Literatura chinesa pola Universidade de Westminster, estudou na Universidade do Pobo Chinés de Beijing. En 2005 foi galardoado co Pedrón de Honra polo seu labor en pro da cultura galega dende o exterior.

Licenciado en Dereito pola USC e membro correspondente da Real Academia Galega, Pérez Barreiro foi autor da primeira tradución ao galego das obras de William Shakespeare, así como pioneiro nas traducións directas do idioma chinés ao galego. O seu notable aporte ao eido da tradución valeulle numerosas distincións, entre elas, un Premio Nacional e o Premio Plácido Castro. Durante varios anos foi realizador, redactor e locutor dos Servizos Exteriores da BBC e, posteriormente, xefe dos Servizos de Tradución da Organización Mundial do Café en Londres ata 1993.

Colaborador en temas de política internacional, cultura e política galega para medios de comunicación como A Nosa Terra, Tempos Novos, Grial e Tempo exterior,Pérez-Barreiro exerceu igualmente como membro activo do Consello Asesor do IGADI, desenvolvendo unha relevante visión sobre o carácter da acción exterior de Galicia e o papel da súa diáspora.

O IGADI, con quen durante anos Fernando Pérez-Barreiro compartiu a súa sabia experiencia profesional e humana, expresa o seu sentido pesar pola desaparición deste senlleiro referente da cultura galega no exterior.  

 

Fernando Pérez Barreiro

Luís Álvarez Pousa 
El Ideal Gallego, 08/01/2010

Para quen tivemos o privilexio de compartir con Fernando Pérez Barreiro ideas e proxectos para interpretar o mundo desde nós, a noticia do seu pasamento tronzou o relax festivo no que estabamos. Así, de súpeto, a poucos días da Noiteboa familiar en Lancaster, a cidade inglesa na que vivía con Teresa Barro, a súa compañeira, a escasos metros da filla que hai dous anos sufrira tamén a morte súbita do seu home. Na última reunión do Consello Asesor do IGADI (Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional) dérame conta desa desgracia. Non doutra maneira houbera abandonado Londres, onde pasou a maior parte da súa vida, entregado a múltiples causas, sempre a pé do mundo, valéndose do seu extraordinario don de linguas para chegar ás máis importantes fontes documentais, disfrutando despois dos seus artigos de análise internacional cantos o seguimos a través de Tempos Novos, de A Nosa Terra, de Tempo Exterior, de Vieiros…).

Un amigo común personaliza nel a virtude da discreción, a súa fina e transparente intelixencia, a súa gran cultura. Con Galicia como un referente existencial e moral. Non se entendería a súa ampla e diversa traxectoria (tradutor do chinés e do inglés ao galego, docente de tradución nas universidades de Westminster, Beijing, Granada ou Lisboa, ata 1969 redactor e comentarista radiofónico na BBC, articulista e ensaísta) sen esa pulsión interior. Sen esa tensión. A través da súa propia experiencia e da experiencia doutros que el coñeceu e tratou, revaloriza a idea dunha Galicia diaspórica. Na penúltima cita de Baiona atopeino doído con quen, desde o goberno, viña de falar da emigración como un problema electoral. Revolvíase, porque entendía que, a moitos anos do que fora inicialmente unha doorosa amputación, era chegada a hora de aproveitar o que unha boa parte da diáspora galega representa na conformación dunha nova Galicia. A idea central repetiuna moitas veces, de palabra e por escrito: ‘Vivimos nun mundo de diásporas, e a nosa pode ser un modelo se sabemos apreciala e artellala ben’. Esa diáspora de homes e mulleres con ciencia e conciencia de sí e da súa comunidade de orixe e pertenza, é un potencial material e espiritual do que non podemos prescindir. Era o seu un galeguismo transversalizado. Creativo, dinámico, aberto ao mundo. Non sempre se entendeu ben esa maneira peculiar de facer patria sen encorsetala. Ultimamente chovíanlle os recoñecementos. Pola súa actividade cívica e cultural. Pola lealdade a Galicia. Agora que andamos por estes pagos coa teima do plurilingüismo, talvez sexa Fernando Pérez Barreiro o modelo no que poder vislumbrar o camiño máis seguro: ser políglota en doce idiomas non lle impediu manter o galego como a fonte orixinaria na que reverdecer a súa inmensa capacidade para producir e comunicar coñecemento. É unha tristura pensalo fóra do mundo.

Adeus a un cabaleiro galego de Londres

Craig Patterson
Galicia Hoxe, 07/01/2010

Comezamos esta nova década cunha das máis tristes novas. Soubemos o martes da morte de Fernando Pérez Barreiro-Nolla o catro de xaneiro pasado. Galego exiliado dos máis exemplares, déixalle á cultura galega un ronsel magnífico. A súa tradución deMacbeth de Shakespeare, publicada en 1972, foi a primeira do bardo inglés á lingua galega. Tamén verteu a narrativa chinesa e Alicia no país das marabillas ao idioma agora ameazado por espíritos moito menos ilustrados có seu. Non é de soprender, xa que logo, que Fernando levase algúns dos galardóns clásicos das institucións culturais e nacionais: o Premio Plácido Castro, o Pedrón de Honra e a Medalla Castelao en 2009. 

Coñecino en Escocia, nun congreso sobre estudos galegos hai algúns anos. Era de notar a súa elegancia, modestia e entusiasmo por dialogar, compartir ideas, especialmente coa xuventude que tiña curiosidade por abrir a súa caixa de anécdotas sen fin sobre as figuras e persoeiros do galeguismo tanto histórico como actual. Fernando era como unha mina anecdoteira onde habería que empregar moitas horas de noso señor para sacarlle todo o ouro nela atrapado. Fernando era experto naquel galeguismo non canónico, non sagrado, naquelas verdadeiras historias que inda se teñen que contar para dar un paso máis ca- ra a unha auténtica normalización cultural. Coincidín con el por última vez en setembro de 2008, nun congreso en Birmingham, ao que o convidei para falar do seu benquerido Plácido Castro. O congreso trataba do exilio hispánico despois da guerra civil española, asunto do que sabía moito o propio Fernando, que se exiliara no 63 coa súa mudanza a Londres, onde botou moitos anos traballando na BBC. Naquel congreso, axudounos a darlle a coñecer a un público amplo e plural unha Galiza mergullada nunha longa noite de pedra, e deixou, tan animado e cortés coma sempre aos seus 78 anos, unha fonda impresión nos estudosos máis novos das xornadas. 

Quedamos en que lle faría unha visita a Lancaster, vila onde decidira xubilarse. Lembroume hai pouco que o convite estaba aberto ata que puidese achegarme, e agora vou arrepentirme de verdade e por sempre de non atopar un oco antes para botar uns días máis con el na aprendizaxe desa Galiza global sostida pola imaxinación de tantos.

Fernando Pérez-Barreiro Nolla ou a Bendición de Babel

Nicolás Vidal
Diario de Ferrol, 07/01/2010

Para Teresa Barro

Foi Xosé Luís Franco Grande quen, despois dunha entrevista para o suplemento Nordesía, faloume dun ferrolán residente en Londres que coñecía quince linguas e traballaba para a Organización Internacional do Café, Fernando Pérez-Barreiro Nolla. Á procura de paisanos ilustres para as nosas entrevistas, aquela recomendación de Franco Grande sobre o políglota ferrolán pareceume do máis lóxica e cabal. Tras poñerme en contacto co home de Babel, a nosa relación periodística quedou detrás da amizade, porque coñecer a Fernando era escoitar, escoitar todas esas historias que xa non poderemos ler nas memorias que traballaba desde había algún tempo. Non sei o que incluirían, pero seguro que non faltaría o recordo ao templo do galeguismo intelectual que para el foi a biblioteca do consignatario local Manuel Fernández Barreiro, que sería dela? Tampouco faltarían comentarios ao ambiente universitario da Compostela dos anos 50 ou as explicacións á necesidade vital de liscar para a Inglaterra dos anos 60 con Teresa, a súa dona. Seguro que nesas memorias accedíamos ao acontecer na BBC e de gorentosas anécdotas como aquela entrevista que lle fixo a Salvador de Madariaga e que deberían figurar na Enciclopedia da Desmitificación. “Se ese home dicía esas cousas en Inglaterra xa non é que o deixaran voltar a España, é que o nomeaban ministro!”, relatoume entre risos.

E que Fernando desde Londres soubo moverse nun segundo plano en moitos acontecementos da nosa historia recente. Se el non o contou quizais non se deba saber, pero a xente que pasou polo seu piso de Londres, a axuda que prestaron el e Teresa ben merecerían unhas memorias ou un recoñecemento. Ao seu currículo intelectual e profesional pouco máis hai que engadir e só lembrar o seu posto de xefe de tradución da Organización Internacional do Café ou de profesor da Universidade de Westminster. Recordo que a última pregunta daquela entrevista inicial, aparecida no suplemento Nordesía, foi en que idioma soña alguén que fala quince linguas. “Segundo o lugar físico no que me atope no soño”, veu contestar.

Espiritualmente, e por fortuna tamén algunha que outra vez de xeito físico, sempre regresaba a Galicia. O seu compromiso con Galicia aínda desde Londres lémbralle a un o compromiso de “O barón rampante” de Italo Calvino, aquel home que subido ás pólas das árbores, lonxe de evadirse do mundo o modifica e se integra nel desde o espazo que para iso elixiu. Resulta un paradoxo que morra Fernando só uns días despois de que o Goberno galego presente un decreto educativo que, fóra dunha falsa fasquía políglota, reduce significativamente a presenza do galego na escola coa escusa da necesidade do inglés. Que llo digan a Fernando, que coas linguas que sabía nunca renunciou ao galego. Que llo digan a alguén como el e Teresa que a partir de 1970, vendo a carencia de ferramentas pedagóxicas que había en Galicia e para que a lingua non se perdera definitivamente, encetou co Grupo de Traballo Galego en Londres un labor para fornecer de materiais aos profesores que convertían nunha epopea algo tan elemental como que os nenos galegos souberan o seu idioma. Que pouco mudaron as cousas. Un labor de ponte cultural, de porta aberta que se exemplifica nas súas traducións, desde Shakespeare a Lewis Carrol ou á literatura chinesa, feitas desde o idioma nativo ao galego. E que ben soaba todo. A relación de Fernando con Galicia foi estreita, colaborando acotío co Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional (Igadi), co semanario A Nosa Terra e, hai que dicilo, con este xornal a través do seu suplemento Nordesía. Diario de Ferrol fíxoo ademais, e nas súas posibilidades, sentirse recoñecido no seu Ferrol natal co premio outorgado en 2006 ao mellor labor cultural, que recolleu coa discreción e humor propias do seu ser. Logo a Xunta premiou o seu traballo como tradutor e o pasado verán recibiu incluso unha medalla Castelao.

Agora que seica os galegos teñen un idioma de pouco valor e a aposta pola modernidade vai por outras vías lingüísticas, a lección de Pérez-Barreiro, o seu exemplo de multilingüismo desde Londres e nun idioma vehicular como o galego, desarma aos profetas da “lengua común” e aos que cifran no idioma elixido a capacidade intelectual do falante. Quedámonos sen esas memorias, pero quedámonos con algo máis valioso, a súa lección intelectual e o exemplo para a súa terra e para a validez do seu idioma. Valeu, Fernando.

Fernando Pérez-Barreiro

Xosé Luís Franco Grande
La Voz de Galicia, 11/01/2010

Apagouse a súa vida en Lancaster despois de levar medio século en Londres, primeiro na BBC e logo na Organización Mundial do Café. Fernando Pérez-Barreiro foi un dos amigos que máis encheron a miña vida, un home que vivía dentro da cultura, que a respiraba, que me axudou no meu inicio profesional, que contribuíu a dar amplitude ás miñas ideas.
Coñecímonos en Santiago, pero a nosa amizade asentouse na Coruña, no inicio da década dos sesenta. Tiña moi claros horizontes nos que moitos nos moviamos ás apalpadelas. A súa cabeza era todo claridade. Home traballado pola cultura, comunicaba un mundo superior e levábanos a el con naturalidade.

A súa facilidade para as linguas era máis ben un don. Dende o inglés ao alemán, dende o chinés ao hebreo, dende o árabe ao finés, movíase nelas coa maior facilidade imaxinable. En pouco tempo podía entrar nunha desas linguas, adonarse dela e facela súa. Era un prodixio.

As circunstancias da vida -e deste país incapaz de reter a alguén tan fóra da morralla cotián- levárono ao Reino Unido, onde afianzou o seu compromiso con Galicia, escribiu, traduciu e colaborou en canta empresa foi requirido, en especial co IGADI e na proxección exterior do noso país.

Penso en Teresa Barro, a súa dona. Ela sabe que estou en espírito á súa beira, ferido pola forte pancada que me deixou atordado. Por razóns moi diferentes, levaremos enriba un peso moi grande pola súa ausencia. E un oco que non vai ser moi doado de encher en moito tempo.

Fernando Pérez-Barreiro

X. L. Méndez Ferrín 
Faro de Vigo / La Opinión

A mediados do século XX era cousa corrente que estudantes galegos de brillo, ao se licenciaren escollesen o camiño da emigración apremidos dun certo noxo polo estado de cousas vixente en España. A BBC de Londres, as organizacións internacionais, as universidades norteamericanas ou as Nacións Unidas eran destinos habituais destas persoas que escollían á súa maneira a liberdade e un certo exilio voluntario. Algúns deles desconectáronse da súa patria orixinal pro outros, coma Xohán Anllo ou José Ángel Valente, permaneceron fieis á realidade orixinal e mesmo políticamente activos na disidencia antifranquista. Entre estes últimos encontrábase Fernando Pérez-Barreiro Nolla, que acaba de finar. 

Licenciado en Dereito pola universidade compostelá, Pérez-Barreiro, logo de dubidar entre as oposicións en turno libre ou licenciarse no exercicio da avogacía seguindo os pasos do seu pai, colleu o camiño da emigración e foi dar aos programas da BBC e á Organización Mundial do Café. Casado coa escritora galega Teresa Barro, ambos arraizaron en Londres, cidade desde a que participaban nas tarefas do nacionalismo avanzado e nas angueiras da literatura en lingua galega. 

Pérez-Barreiro pusuía pensamento propio e orixinal e tiña dotes de excelente prosista (e poeta) e orador galego. A súa condición de políglota levouno a exercitar arreo a traducción ao galego, incluíndo a traducción desde o chinés. Con todo, o seu labor de ensaísta e escritor de ficicións foi máis ben secreta. Teño entendido que deixou inéditas unhas voluminosas memorias que supoño que non tardarán en poder ser lidas e gozadas por nós. Pérez-Barreiro acumulaba en si todas as propiedades que debe reunir o bon memorialista: capacidade de lembrar con detalle, ideas propias desde as que xulgar o tempo vivido, independencia, distanciamento, intelixencia, ampla cultura e estilo persoal. Pouco antes de morrer, Pérez-Barreiro publicou, no tomo de homenaxe consagrado pola Facultade de Filoloxía de Compostela á figura histórica de Ramón Piñeiro, un ensaio crítico que todos os interesados na historia contemporánea do galeguismo deberían ler. Teño a impresión de que o exposto por Pérez-Barreiro en tal texto forma parte dalgún dos capítulos das súas memorias inéditas. 

Coñecín a Pérez-Barreiro cando el andaba moito na compaña de López Nogueira, home da antropoloxía filosófica e inesquencíbel camarada, polas rúas e cafés da Compostela de 1956. No conxunto da xeración literaria chamada por Borobó "de La Noche", Pérez-Barreiro e López Nogueira, ambos ferroláns descaban e constituíanse en personalidades directoras e suxerentes. Especialmente para min, que era algo máis mozo ca eles. Cando entramos en contacto Pérez-Barreiro e máis eu, nun paseo pola Alameda de Santiago, fíxolle moita graza que eu lle falase dun libriño de fábulas galegas escrito polo seu pai, tamén chamado Fernando Pérez-Barreiro. Libro que, se mal no me lembro, levaba prólogo de don Ramón Otero Pedrayo. 

Hai pouco tempo disertou Pérez-Barreiro no IEM, Gondomar. O seu discurso foi un modelo de precisión veraz e de elegancia oratoria. El achábase en plenitude das súas potencias intelectuais e o seu aspecto físico semellaba excelente. Eu sinto moito a morte de Fernando Pérez-Barreiro, non agardada.

O noso home en Londres

Xosé Manuel Pereiro 
El Pais, 15/01/2010

O finado Fernando Pérez-Barreiro, tradutor de Shakespeare e do chinés, 
foi como un 'gentleman' anglogalego

Parecía un personaxe de John Le Carré, coinciden en describilo varios dos que o coñeceron. Quizáis porque era discreto, humilde, de conviccións firmes e moi sabio, todo cun aspecto impecablemente británico. Nacer naceu en Ferrol en 1931, pero viviu desde 1963 no Reino Unido, onde morreu o pasado día 4, en Lancaster, dunha pulmonía. Quizais fose a súa discreción e ese afastamento xeográfico, que non afectivo nin intelectual, os que impediron que en Galicia a súa figura e a súa obra tivesen o coñecemento que merece alguén que dominaba unha ducia de idiomas, entre eles o chinés, do que traduciu para o galego, e fose tamén pioneiro na reivindicación pedagóxica do noso idioma.

Dominaba ata 12 idiomas e en 1983 foi o único español licenciado en chinés

Fernando Pérez-Barreiro era fillo dun avogado ferrolán do mesmo nome, dirixente nos anos 30 de Derecha Regional Gallega, e director de La Verdad, o xornal do partido, e tamén deEl Correo Gallego na súa etapa ferrolá. "A el o galeguismo víñalle en parte de familia, pero na primeira etapa na que o coñecín, entre 1954 e 1958, non manifestaba inquedanza ningunha. Algunha máis xa despois na Coruña, cando comezou a ter trato con Ramón Piñeiro, pero sobre todo, a identificación galeguista tívoa en Londres", recorda Xosé Luís Franco Grande, un dos amigos que conservou toda a vida. Pérez-Barreiro foi a Londres, en 1963, como un exiliado existencial. "Era un home brillante que non quería queimar as súas enerxías nun traballo de avogado que non lle gustaba", asegura Franco Grande, compañeiro seu no despacho de Sebastián Martínez Risco, que acababa de ser designado presidente da Real Academia Galega.

O avogado que non quería selo aproveitou a oportunidade de ir traballar nas emisións en galego que facía a BBC, e logo desenvolveu a súa carreira no seo da Organización Internacional do Café, da que foi xefe dos servizos de tradución. Os idiomas eran algo máis ca un traballo. En 1972 Pérez-Barreiro publicou Macbeth (Galaxia), a primeira versión dunha obra de Shakespeare ao galego, e en 1984 traduce para Xerais, coa súa muller Teresa Barro, as obras de Lewis Carroll Alicia no País das Marabillas (pola que levaría en 1985 o Premio Nacional de Tradución de Libros Infantís do Ministerio de Cultura) e Alicia do outro lado do espello. En marzo de 1983, a sección Gente deste periódico falaba del como o único español que nese ano se licenciaba en lingua chinesa, e tamén que viña de publicar unha tradución ao galego dun panorama da narrativa corta china moderna (Flores e leña, Edicións Xerais).

Fernando Pérez-Barreiro e Teresa Barros foron tamén os pais do Grupo de Traballo Galego creado na capital inglesa, un colectivo de intelectuais que, entre outras cousas, en 1974 "elaborou un Plan Pedagóxico Galego, un informe que resultou moi útil para os primeiros pasos da normalización e que foi dos primeiros estudos en reivindicar a escola en galego, algo que hai que ter presente agora, coa que está caendo", considera o daquela pedagogo e agora director de Edicións Xerais, Manuel Bragado.

"Foi un personaxe que me resultou fascinante, moi discreto e moi elegante. Como Plácido Castro, polo que el tiña moito interese, formaba parte dese agromo do que podería ter sido un corpo diplomático galego", di Manuel Rivas, recordando o seu contacto con el nun vello hotel da rúa James Baker en 1999 cando o escritor coruñés vivía en Londres. "Desde logo, parecía un home que estaba cumprindo unha misión", novela Rivas.

"Era un cabaleiro moi inglés, que estaba entregado á tarefa galeguista", defíneo o presidente da Asociación Internacional de Estudos Galegos, Craig Patterson, que o coñeceu en Escocia nun congreso sobre Galicia. "Como moitos galegos no Reino Unido, quería britanizar a política de Galicia, no bo sentido, achegar máis consenso e máis diálogo", di Patterson, querendo probablemente dicir máis sentido. Nos últimos anos, Fernando Pérez-Barreiro Nolla retomou con forza a súa vinculación con Galicia, a través do Instituto Galego de Análise Internacional (IGADI) que dirixe en Baiona outro sinólogo, Xulio Ríos. No IGADI e n' A Nosa Terra facía análises de política exterior.

En 2005 foi galardoado co Pedrón de Honra en 2005 e coa medalla Castelao en 2009, pero nin honores nin anos amoleceron as súas conviccións. "A defensa da lingua, que é tarefa nobre e parte do galeguismo de sempre, desvía a atención da defensa dunha cultura e unha sociedade que sexan igualmente creativas", afirmaba en Non abonda coa lingua, o seu último traballo na web do Grupo Galego de Londres. "O resultado terríbel é que, a quen observa a cultura galega, ofréceselle un panorama no que se expresa en galego unha cultura esencialmente española, a española de hoxe, que supón unha enxurrada de modas, modais e modismos da vulgaridade universal".

Lembranza dun amigo

Xosé Luis R. Pardo 
Xornal de Galicia, 17/01/2010

A recente morte de Fernando Pérez-Barreiro obriga a termos en conta, cando menos, non só a súa persoalidade no ámbito dos afectos amicais, senón tamén da súa personalidade e da súa vida adicada á nosa terra e o noso pobo naqueles anos do franquismo que a memoria histórica parece ter esquecidos, cando menos polo que fai aos que loitaban contra del.

Eu, rubricando canto rematan de escribir sobre Fernando os seus, e meus, amigos Xosé Luis Franco Grande e Xulio Ríos    , tan só podo xuntar vellas lembranzas de canto nos axudou, a todos, a presenza del na Radio BBC de Londres, xa que dende ela viñan a nós moitas novas de Galicia que non podían ser publicadas na prensa española pola intervención directa da censura, mais Fernando foi a nosa voz e pagaba a pena escoitalo.
Esa dedicación á emisora británica tamén foi acompañada pola súa labor a fin de axudar os daquela chamados “mozos” que andabamos por Santiago e, logo, polas outras cidades galegas, tentando organizar, dalgún xeito, un movemento galego do antifranquismo. Deste xeito, e como un exemplo da súa entrega na axuda a ese movemento, teño que destacar os seus artigos, poucos pero moi bos, que escribín para o xornal que, no seu nacemento, editamos os do PSG baixo o título de Adiante, copiando o anterior título do exilio galeguista.

Fernando foi, dalgún xeito, o director do novo Adiante, xa que era quen o montaba e, logo, nolo daba para levalo a imprimir, da man dos compañeiros cataláns do Movemento Socialista, ás terras da Francia; máis en concreto, preto da tumba de Antonio Machado aló en Perpignan.

Haberá que facer, algún día, a pequena intrahistoria da resistencia antifranquista pero, á marxe desa obriga que ten a “memoria histórica”, o que non podemos é esquecer o nome de Fernando Pérez-Barreiro Nolla, agora xa lonxe de nós mais sempre no noso corazón.
As súas xa máis recentes labores no seo do Igadi, tal como lembra Xulio Ríos no seu artigo de hai uns días, significaron un aporte de gran importancia e eu, agora, tan só lles podo dicir aos meus amigos, todos, e aos que o foron e coñeceron a Fernando, a obriga que temos de organizar, do xeito que sexa, unha xuntanza colectiva de homenaxe á súa memoria, contando para iso, como non ten dúbida, coa súa viúva, tamén querida amiga, Teresa Barro.

Lembranza de Fernando

Vera Ríos Carrillo 
ANT, 21/01/2010

Non me lembro cando foi a primeira vez que vin a Fernando, seguramente foi en Baiona, nalgunha reunión do Consello Asesor do IGADI.

Tiven a oportunidade de achegarme máis a el, durante o meu Erasmus en Gales, no que se preocupou do meu benestar todo o tempo. Dende hai xa dous anos, cando chega o Nadal lémbrome desa estadía en Londres. Coas miñas ilusións de ver Londres iluminado coas luces de Nadal e asistir ao meu primeiro musical, Teresa mais Fernando acolléronme na súa fermosa casiña londiniense.

Se algo admiraba e admirarei sempre de Fernando é a súa humildade fronte a tanta sabedoría agochada que expresaba sen ningún tipo de altivez, e por suposto a súa paciencia. Non dubidou en sentarse comigo durante toda unha mañá (facendo unha pequena pausa para un café ofrecido por Teresa) para corrixir uns ensaios en inglés, mostrándome os enormes segredos e matices que hai detrás de cada palabra, de cada acepción, dunha enteira tradución.

Neses días, paseando polas Pontes do Támesis,  coñecín tamén de primeira man, a historia da súa chegada a Londres, as dificultades que supuxeron para Teresa e mais el chegar a un sitio totalmente novo e que con tanta valentía e empeño conseguiron amoldar.

Fernando estivo presente no meu acto de licenciatura porque coincidiu cunha das reunións do Consello Asesor. Responsable e comprometido, Fernando non dubidaba en vir de Londres cada vez que se lle requiría. Así tamén requiriu a nosa presenza na entrega de medallas Castelao, onde Fernando falou de marabilla en representación de tódolos galardoados. E desa vez si que me lembro foi a última vez que o vin. Tamén me lembro do último mail que enviou fai pouco dende Lancaster, preguntando como ían as cousas e animándome contra o meu pesimismo innato. Botarei moito de menos eses mails, esa bondade e esa sabedoría agochada baixo o traxe do cabaleiro galego-inglés.

Fernando, nós na diáspora

Xulio Ríos 
Tempos Novos, Febreiro/2010

Aproximarse á figura de Fernando Pérez-Barreiro Nolla (1931-2010), falecido repentinamente na súa casa de Lancaster (Inglaterra) a comezos de ano, supón explorar as primeiras vivencias familiares nun ambiente onde naceron e medraron as súas afeccións pola cultura e o galego (1), pero tamén do seu tempo na Toca (entre Ferrol e As Pontes), referencia case mítica no seu imaxinario, das bibliotecas e dos libros que o deslumbraron na adolescencia, das ensinanzas de Carballo Calero (unha “revelación”, ten confesado), do abraio que sentiu ante a oratoria de Otero Pedrayo, vimbios todos eles que foron conformando un espírito profundamente admirador dese concepto de cultura que transcende o mero feito estritamente cultural para converterse nunha forma de ser e de estar na vida, apreciando, sen poses ficticias e no que valen, a discreción e a humildade, atributos que o acompañarían para sempre.

Devoto do teatro (paixón que o levou a facer as súas primeiras traducións a finais dos cincuenta do pasado século) e tamén poeta dende os anos mozos, o noso Fernando tomou contacto nos cincuenta con aquel galeguismo que agromaba de novo en Santiago arredor da mesa braseiro de Piñeiro. Se ben nunca se deu identificado plenamente con el, mantivo durante anos, mesmo xa residindo en Londres, aberta a liña de comunicación e a colaboración, sen por iso deixar de evidenciar tamén que non foi Piñeiro quen lle achegou o coñecemento de Galicia. Foron outros como o seu propio pai, sen ir mais lonxe, quen lle descubrira había tempo a un Castelao polo que sentía admiración e simpatía, ou o mesmo Carballo Calero que cos seus cursos de xeografía, literatura ou historia da filosofía abriu moitos mundos aos seus ollos.   

Nos seus anos na BBC, primeiro, e na OIC (Organización Internacional do Café), despois, na emigración aínda, en Fernando foise acentuando unha singularidade presente había tempo e que nas Illas atopaba a contorna idónea para medrar e desenvolverse libremente. A apertura e a devoción que sentía por aprender outras linguas era un fuxir cara adiante, perseverante e consciente, para afastarse daquela asfixia que lle producía o monolingüismo. En ningún caso quere iso dicir que caira nas redes deses que din que o nacionalismo curase viaxando ou que naquel Londres onde atopou unha sociedade moito mais aberta e desenvolvida, perdera a fidelidade ás súas conviccións galeguistas. Todo o contrario. Pero nunca ergueu valados nin profesou sectarismo ningún, avogando arreo e con convicción natural, afastada da traxicomedia que vivimos actualmente, pola convivencia civilizada da aprendizaxe e uso das linguas. Cantas máis mellor, comezando pola propia. E cantas máis dominas, máis valor outorgas á orixinaria. É coñecendo aos demais como os pobos se coñecen a si mesmos, dixo nalgunha ocasión.

No político, Fernando foi un nacionalista atípico, consciente e militantemente apartidario pero inmensamente convencido da importancia da defensa dun arraigo que non negase o alleo. Non obstante, tiña unha percepción moi nítida da anormalidade social na que vivía (e vive) Galicia, unha anormalidade con diferentes manifestacións, non todas imputables ao poder nin moito menos, e que para el traduciuse na imperiosa esixencia da independencia como un valor irrenunciable para sobrevivir fuxindo de servidumes. Vivía fóra, pero nunca foi un emigrante. As súas contribucións no eido da tradución, pero tamén na dinamización das actividades do Grupo de Traballo Galego ou, máis tardiamente, na derradeira etapa da súa vida, no seo do IGADI, entre outras, son fiel expresión desa vontade permanente de non perder os vencellos co país e de exercitalos con honestidade intelectual, fuxindo comprometerse naquilo no que non cría.

Fernando entendía o nacionalismo como a base do enriquecemento da humanidade, un escenario e unha oportunidade para crear e desenvolverse en plenitude, cunha actitude aberta e positiva baseada na exaltación do valor da diversidade. Reclamador dunha intensa reformulación de actitudes e de mentalidades no pensamento nacionalista, atribuía un valor singular á reivindicación da crítica, que el acostumaba a facer con elegancia e espírito construtivo, sen ánimo de ferir, co propósito de nutrir o rigor e acurralar o ensimesmamento e a mediocridade que tan a cotío nos axexa, abrindo camiños a esa orixinalidade que nel espertaba renovadas tantas doses de entusiasmo.

Bo coñecedor da política británica e irlandesa, nas súas análises de política internacional reflicte un estilo linguisticamente rico, pletórico de oficio, abrollando o interese por transcender a conxuntura e fixarse nas solucións de pensamento que podían achegar esperanzas alternativas pero sen desprezar a potencialidade das respostas puntuais nin sentindo morriña de modelos periclitados, confiando, en suma, na transcendencia da práctica para transformar un mundo que non dubidaba en cualificar de deshumanizador e precarizante, reclamando novos modos de actuar e de pensar.

Modelo de intelectual, persoa informada, culta e reflexiva, Fernando foi un galego na diáspora, nesa diáspora consciente e comprometida, preocupada por nos achegar outra mirada das nosas cousas, distante e cercana á vez, alguén que fai por integrarse alá onde está para conservar mellor e reforzar as súas orixes, unha voz que nos abre horizontes destemidos para afondar na nosa internacionalidade. É un nós diferente que personifica ese universalismo sempre necesario que algúns pregoan de forma tan rutinaria como incrédula e que el, nin acomplexado nin heroico, logrou transformar nunha simple e natural maneira de vivir.

En Fernando Pérez-Barreiro, Galicia ten un referente de conduta persoal e intelectual que ogallá cunda como exemplo para acadar ese futuro de normalidade, decente e sen hipotecas inadmisibles, que el soñaba para o noso país.

(1) Para afondar nestes extremos recomendase a entrevista realizada por Xosé Luís Franco Grande e o autor publicada no número 167 (2005) da revista Grial.

Epílogo para Fernando Pérez-Barreiro Nolla

Xulio Ríos 
Xornal de Galicia, 12/01/2010

Fóisenos Fernando con esa discreción e humildade a que nos tiña acostumados. Polo baixiño, como el falaba. Será difícil cubrir un oco que brillaba con luz propia con esa dobre militancia activa na independencia comprometida e no rigor intelectual. A súa prodixiosa memoria permitíalle ir de diante para atrás nos tempos e nos sitios debullando persoas, anécdotas e acontecementos nos que sempre atopaba eidos de interese para afondar e elucubrar. Pero era Fernando, ante todo, un home do seu tempo, e mesmo adiantado a el, cunha ampla cosmovisión e cultura que o levaba a distanciarse permanentemente do máis ordinario, esforzándose por desmarcarse de toda ortodoxia, do signo que fose, para reivindicar a forza da creatividade e do librepensamento.

Cunha curiosidade innata por case todo e inquietudes insaciables, Fernando foi e será sempre un referente sólido e distinto para a cultura galega coa que mantiña unha peculiar relación de amor-odio que bebía tanto no compromiso co país do que se sentía parte, como na rebeldía fronte a autocompracencia e tantas inercias e marasmos que alimentan as nosas dependencias e lastran a liberdade creativa. Non tivo nunca rancor nin hostilidade fronte a Galicia pero si renegaba desa condición endogámica daquela cultura galega que, dicía, afastábase progresivamente da orixinalidade e daquel país empeñado en negarse a si mesmo.

Pese a todo, Fernando era un optimista que procuraba atisbar na dura realidade os fíos da esperanza, desbotando nostalxias e confiando no firme valor dese ir a contracorrente no que tan cómodo se sentía, mesmo cando defendía un pragmatismo creativo e construtivo, para nada conformista.

Non sentía morriña nin saudade, sentíase a gusto fóra e definíase a si mesmo como unha persoa plenamente integrada na sociedade de destino, a inglesa, sen por iso abdicar dun galeguismo progresista nin deixar de reivindicar esta normalidade como decente. Esa experiencia vital valeulle para desmitificar o drama migratorio e ofrecer unha nova visión da diáspora acorde co mundo contemporáneo reivindicando as súas potencialidades e valores positivos. A reviravolta á idea da emigración era froito tamén doutra constante: a permanencia do espírito crítico fronte a todo dogmatismo, o permanente cuestionamento das verdades intocables.

Libre de ataduras, Fernando era capaz de dialogar de todo e con todos, amosando sempre unha capacidade innata para sorprender e cativar a atención. Esa convicción e entusiasmo levouno a identificarse plenamente cun proxecto como o Igadi, sempre co aquel de estar fóra de sitio na nosa Terra e que el, como poucos, comprendeu á perfección dende o primeiro momento, o que permitiu, en certa medida, a súa recuperación para a nosa colectividade despois de longos anos de estrañamento. 
Convencido de que o nacionalismo é unha fonte de progreso social, á marxe de grupos e inclasificable, Fernando achéganos outra visión das cousas, outro pensamento, rico e diverso, produto de si mesmo, cunha linguaxe singular e unha voz diferenciada que só tardía e minoritariamente Galicia comezou a recoñecer, mesmo a veces de xeito obtuso que el non deixou de acompañar coa súa retranca flegmática.

Afable e con esa corrección propia do gentleman que ás veces lle daba un aire distante axiña desmentido pola súa hospitalidade e cercanía, confesor sempre disposto, custa imaxinar que chegaron ao seu fin os nosos longos paseos por Baiona, tantas veces acompañados da súa esposa Teresa, onde atopaba non soamente complicidades senón tamén notoria inspiración.

Máis ca un tradutor ou galeguista políglota, Fernando era un librepensador, un intelectual de pura cepa que nos deixou en plena madurez creativa. Franco Grande tense laiado dun país que non foi quen de reter e aproveitar unha personalidade como esta. Nesta Galicia retardada en tantos aspectos, confiemos en que a súa figura e obra gañe co tempo o valor e recoñecemento que abofé merece.

Trazos da Galicia de Fernando Pérez-Barreiro

Xulio Ríos 
Viceversa xuño 2010, revista da ATG-Universidade de Vigo

A Fernando, en boa medida, defíneo a busca reflexionada e serena da orixinalidade, un persistente empeño que ten a súa raíz non nun snobismo trasnoitado ou ata nun mimetismo mercantil tan en boga hoxendía -ata no mundo das letras-, senón na preocupación intelectual pola identificación dos eixes profundos que conforman a nosa identidade e nos que debera fundamentarse todo o noso desenvolvemento social. Fernando é un símbolo desa apelación constante ao ser colectivo para recuperar capacidades críticas e creativas que alenten un discurso autóctono e fóra do común.

Esa é a Galicia aínda por descubrir e a Galicia que pode achegar algo de interese ao mundo, obra de persoas que cren nun modelo flexible que avanza co tempo pero que ten perfectamente trazadas as vigas que conforman a súa particular constelación. Esa diferenza é a que cómpre cultivar para evitar o desencanto e sortear a tentación de reiterar en clave galega as múltiples uniformidades que proliferan no mundo de hoxe. E resulta paradoxal que en Galicia, un pobo que tanto tempo perde en virar e virar sobre si mesmo con teimas que arrepían pola súa reiteración, carezamos tanto dun esforzo xenuíno como o desenvolvido por Fernando ao longo de toda a súa vida ata converterse nunha rara avis do noso entorno.

Sen dúbida, nesa circunstancia influíu positivamente o feito de radicarse fóra tantos anos, sen por iso afastarse do seguimento e o compromiso coas cousas do país, afiando as súas ideas, contrastándoas coas experiencias inmediatas do seu contacto co universo británico e o seu cosmopolitismo peculiar e enriquecéndose cun talante positivo ben distante das morriñas. Fernando era un adaptado integral entendido como aquela persoa que interioriza as claves universais da cultura, calquera que esta sexa, non fraccionable, nutrinte do espírito.

É ben coñecida a querenza de Fernando polas linguas, un favor correspondido con dotes naturais sorprendentes asentadas nunha constancia e capacidade de traballo verdadeiramente admirables. Sobra argumentalo, e aí está o seu labor e os seus recoñecementos múltiples, pero si compre destacar que desde ese compromiso, fuxiu sempre do concepto que asocia de xeito limitativo cultura e lingua, unha identificación que pesa como unha lousa sobre nós, con efectos severamente limitantes, no conceptual, no institucional e no alternativo.

O debate sobre a lingua, tan actual nos nosos días, é enormemente empobrecedor e caricaturesco e nel, ademais da crítica aos “liquidacionistas”, bótase en falla a autocrítica mesmo entre aqueles que defendemos a imperiosa necesidade dunha vontade normalizadora (cabe recoñecer, por exemplo, as carencias do noso compromiso co fomento do coñecemento doutras linguas, cando debera ser o galeguismo o abandeirado dese proceso, fendendo así un argumento maniqueo que outorga relativa credibilidade aos contrarios da normalización). A aposta polo plurilingüísmo é consubstancial á identidade de Fernando.

Achegándonos un pouco máis, poderiamos concluír que, en certa medida, na súa perspectiva, o de Galicia é un problema de expresión e de expresividade, no que pesan graves taras, tamén psicolóxicas, que conforman o noso ánimo e a nosa maneira de ser. A clave da motivación de Fernando, expresada igualmente en termos do país que arelaba, consiste en achegar algo interesante, algo distintivo, creativo e construtivo, que permita o noso avance social pero tamén a nosa achega ao global porque ambos aspectos son totalmente inseparables, para ensinar e para aprender. É aí onde o sentido da resistencia, tan predominante hoxe pero á defensiva, ten todas as de gañar e onde o esforzo pola relevancia pode liquidar todo asomo de vulgaridade, o maior dos perigos para a nosa supervivencia como sociedade e como país-cultura. 

Son enormes as enerxías que estragamos na auto-destrución, iso que se presenta como un recoñecemento da diversidade suicida que cómpre “admitir”. Fernando percibíao á perfección dende a súa atalaia inglesa, lamentando o escaso vigor, a creatividade auténtica e o narcisismo do noso pequeno mundo, factores tan dañinos como a hostilidade manifesta. Esa distancia, libre de servidumes, permitiulle entender a “anormalidade social” do noso país e formular críticas, ideas e propostas que deberían considerarse con atención porque nelas recoñécese un pensar distinto, enriquecedor, e vertebrado sobre eixes diferentes do común.

Saber o que somos significa auto-examinarnos, mirarnos nos fundamentos e identificar as nosas vantaxes comparativas. É aí onde podemos atopar eses puntos de inflexión que reclamaba Fernando para transcender as nosas carencias e crear Galicia en todas as ordes, xa falemos, da cultura, da sociedade, da economía ou da política, dimensións todas elas onde esa enerxía debe fluír de modo complementario. E ese proceso soamente pode facerse dende a identificación do mundo ao que pertencemos e das singularidades que o rodean, explorándoas e dignificándoas.

Nese sentido, Fernando conecta coa tradición galeguista mais xenuína, a que imaxinaba a importancia de estar dentro e fóra nun mundo que consideraba ante todo un espazo de humanidade, por riba de países, estados, linguas e culturas. Esa concepción, que atopamos claramente na xeración Nós e que delimitaba a existencia en Galicia dunha vangarda intelectual que actuaba en perfecta sincronía co pensamento mais avanzado do seu tempo, con figuras tan destacadas, é unha débeda aínda por saldar na Galicia de hoxe.

Con esa cordialidade que sempre o caracterizou, Fernando reivindicou constantemente imaxinación e atrevemento para construír a nosa identidade sen simplificacións nin monotonías e con comportamentos proactivos, actitudes amputadas non soamente polo franquismo senón tamén polo que cualifica de neogaleguismo posterior á guerra civil, amosándose claramente insatisfeito tanto coas fórmulas institucionais como coas estreiteces das visións suxeridas polos movementos socio-políticos de maior significación na Galicia contemporánea. Crear discurso, crear pensamento é fundamental para calquera proxecto e aí atéiganos o baleiro.

O espazo de Fernando nunca foi un referente físico-territorial senón un dominio interdependente, situado en calquera canto –e por tanto ausente de periferias- onde flúen as facultades humanas, esa xeografía peculiar e sen límites que connota o seu nacionalismo que como definiron Plácido Castro ou Tobío (tradutores comprometidos coma el) é un movemento, ante todo, civilizado e do que poderían fluír a riqueza de ideas que nega o magma globalizador, expresando esa necesaria vontade de ser nós no mundo, nun mundo de humanidade.

Na morte de Fernando Pérez-Barreiro Nolla

Emilio Xosé Ínsua 
(Seminario de Estudos Terra de Viveiro)
Publicado no Heraldo de Vivero, XANEIRO 2010

O pasado día 4 de xaneiro deste ano recentemente estreado de 2010 faleceu na súa casa de Lancaster (Inglaterra), vítima dunha infección respiratoria, o intelectual de raíces viveiresas Fernando Pérez-Barreiro Nolla.

Nado en Ferrol en 1931, era fillo do viveirés Fernando Pérez Barreiro (1890-1968), figura histórica ben coñecida polas súas facetas de avogado, director de cabeceiras xornalísticas como Pro-Neutralidad e El Correo Gallego, dirixente da CEDA na 2ª República e autor de volumes como Pavesas de la hoguera (1912), Andrómenas (1922) e Ducia e pique de fábulas (1954).

O maxisterio inicial de Carvalho Calero e o paso polas aulas da Facultade de Dereito compostelá, onde obtivo a licenciatura a comezos dos anos 60, permitíronlle a Pérez-Barreiro Nolla entrar en contacto co círculo galeguista liderado por Ramón Piñeiro e desenvolver unha intensa actividade cultural, na que salientan a súa participación nas angueiras do grupo ferrolán “Aturuxo” e mais a súa colaboración no volume de homenaxe a Otero Pedraio preparado en 1958 por Galaxia, co gallo do setenta aniversario do polígrafo ourensán. O traballo de Fernando versou, concretamente, sobre as posibilidades de desenvolvemento da arte e da literatura dramáticas nesa altura histórica e levou por título “Vaticinio do teatro galego”.

En 1963 o noso autor instalouse en Londres e entrou a traballar como realizador, redactor e locutor para os servizos exteriores da BBC, onde coincidiu co intelectual exiliado Plácido Ramón Castro.  En 1969, porén, abandonou a emisora para exercer como tradutor da Organización Internacional do Café (OIC), posto en que permaneceu ata a súa xubilación, en 1993.

Correspondente da Real Academia Galega, Fernando estaba recibindo nos últimos anos numerosas homenaxes e recoñecementos pola súa ampla e destacada traxectoria intelectual. Outorgóuselle en 2005 o Pedrón de Honra, galardón que recompensa a constante promoción da identidade e da cultura galegas fóra do país. En 2007, co gallo do Día Internacional da Tradución, recibiu en Compostela a homenaxe da Consellería de Cultura, daquela presidida por Ánxela Bugallo. E moi recentemente, en xuño de 2009, foille imposta polo actual presidente da Xunta a Medalla Castelao.

Un brillante tradutor

Foron sempre dous, fundamentalmente, os campos de interese intelectual de Fernando Pérez-Barreiro: a tradución e a análise da política internacional.

Home políglota, non só viviu profesionalmente da actividade tradutora, senón que a cultivou como xénero literario e como repto formativo. Despois de ter traducido e publicado o Macbeth de Shakespeare á nosa lingua en 1972 (traballo incorrectamente citado en moitos lugares como a primeira tradución que se fixo do xenial dramaturgo inglés ao noso idioma, cando tal mérito correspondeu en realidade a Antón Villar Ponte, que estreou co cadro de declamación da Irmandade da Fala coruñesa en 1920 As alegres comadres de Windsor co título de Xan entre elas), Pérez-Barreiro viaxou a China en 1982 e converteuse nun dos máximos especialistas europeos na tradución de ou para o idioma chinés.

De feito, foi pioneiro na translación literaria directa desde ese idioma para o galego, coa serie de relatos chineses contemporáneos Flores e leña, que viu lume da man das Edicións Xerais en 1982. Máis tarde traduciu coa súa muller Teresa Barro as emblemáticas obras de Lewis Carroll Alicia no país das marabillas e Alicia do outro lado do espello, en versións publicadas ambas en 1985 tamén da man de Xerais e premiadas polo Ministerio de Cultura hispano. Aínda en 2005, polo seu Breviario do pensamento clásico chinés (2005, accesíbel hoxe na biblioteca virtual bivir.com), recibiría ex-aequo con Iolanda Galanes o premio Plácido Ramón Castro de Tradución.

Ademais, xa xubilado, impartiu docencia sobre tradución en dúas universidades británicas, a de Westminster e a de Thames Valley e fixo algún que outro traballo de teorización, como o intitulado “A transliteración do chinés”, que apareceu na revista Viceversa, da Universidade de Vigo. A respecto de todo este labor, no xornal Galicia Hoxe declararía o 4 de outubro de 2007: “Traducir é unha actitude, unha maneira de ser. Ten que haber unha actitude aberta, de respecto ao que di o texto, algo que se traslada á vida á hora de entenderse as persoas: é a actitude da aprendizaxe continua”.

Un agudo analista da política internacional

A segunda grande faceta intelectual de Fernando foi, como adiantamos, a de analista político. A súa  formación académica en Dereito, a súa residencia durante décadas na Gran Bretaña, o seu traballo como tradutor e intérprete en entes de ámbito internacional e, en derradeira instancia, a súa íntima vocación e compromiso ético determinaron unha constante e entusiasta entrega ao estudo, comentario e divulgación de numerosos aspectos da situación mundial. De aí a súa participación entusiasta nos traballos do IGADI (Instituto Galego de Análise e Documentación Internacional) e a súa destacada presenza en moitos números da revista editada por ese Instituto (ao que tamén pertenceu Lois Tobío), Tempo Exterior. A respecto desta vertente do seu quefacer deixou  sentada no sétimo número desta revista esta sisuda reflexión metodolóxica: “O analista ideal pode ter unha ideoloxía e é pouco menos que imposíbel que non a teña, pero non debe militar á hora de analizar. A militancia pode ser eficaz na propaganda, pero non na análise”.

Foron moitos, alén da revista do IGADI, os medios impresos e virtuais galegos que acolleron as colaboracións de Pérez-Barreiro sobre a materia. Na revista Grial, por exemplo, publicou o traballo “Plácido Castro e o problema político de Irlanda”. Na revistaTempos Novos que dirixe Álvarez Pousa, no xornal virtual Vieiros e no semanario A Nosa Terra foron frecuentes, ata onte mesmo, os seus traballos sobre a evolución da escena internacional, con incursións na evolución da política británica (con críticas moi fundamentadas á traxectoria de Blair e ao fracaso da súa chamada “terceira vía”, por exemplo), reflexións sobre o rol estadounidense no futuro mundializado, explicacións sobre as múltiplas implicacións da potente emerxencia de xigantes como China ou Brasil, análises dos máis rabudos problemas da construción europea, etc.

Mais tamén tivo Fernando interese en debullar desde a súa peculiar posición de galego na diáspora algúns dos problemas que traban o desenvolvemento integral do noso/seu país. Para reflexionar a fondo sobre as trabes do pensamento que nel expón son traballos como “Galicia nun mundo de diásporas”, publicado no quinto número da xa citada revista Tempo exterior. Ademais de reclamar unha acción política meditada, persistente e de longo alcance sobre a diáspora galega, Pérez-Barreiro esixiu nese ensaio que se abandonase dunha vez por todas o paternalismo nas relacións cos galegos que andan espallados polo mundo e que desaparecese a idea de que a única maneira de recuperar a súa enerxía sexa mediante o seu regreso físico á Terra. Na mesma perspectiva hai que colocar o seu compromiso co chamado “Grupo de Traballo Galego de Londres”, fundado en 1970 e que segue a día de hoxe editando na Rede un boletín con traballos, artigos e ensaios sobre Galiza.

Con Viveiro sempre na lembranza

Coñecemos persoalmente a Fernando Pérez-Barreiro no transcurso do Congreso “Plácido Castro e o seu tempo”, que se celebrou en Corcubión e A Coruña en novembro de 2005, baixo os auspicios da Consellería de Cultura e o bo facer coordinador de Xulio Ríos. Daquela, intercambiamos abundante información sobre o autor obxecto do congreso e falamos moito sobre Viveiro, especialmente sobre o seu devir histórico e sobre algunhas das súas figuras máis destacadas. A un dos e-mails que lle enviei posteriormente, en que lle lembraba a idea acariñada durante os días do congreso de que se achegase ata Viveiro, respostou Fernando con data de 23 de novembro de 2005: “Prezado Emilio: (...) Sí; teño que ir a Viveiro, se cadra na primavera do ano que ven. Xa che direi. Non sabes cánto me falaba o meu pai de Pepe da Mota, con agarimo e admiración. Era para él a encarnación da creatividade, pouco menos que un Leonardo do Landro”.

Non xirou o noso estimado colega a ansiada visita á vila do Landrove e ben que o sentimos. Bo foi, con todo, que en 2008 os amigos da Asociación Cultural Estabañón procedesen a reeditar con moi bo criterio o anecdotario que escribira e publicara en 1952 o pai de Fernando, o famoso Digesto no indigesto, e solicitasen do tradutor do Macbethshakespereano un prólogo. Así Pérez-Barreiro Nolla tivo ocasión para lembrar aquel encontro con “quien se me presentó como biznieto de Pepe da Mota” e, sobre todo, para ponderar que a nosa cidade foi sempre para el “un punto de referencia central”, perennemente vivo no seu recordo “por las continuas evocaciones paternas” e polas propias “largas temporadas en Viveiro, nutriéndome de imágenes y sentimientos que perduran”.

Coda

Desapareceu, pois, un senlleiro referente da grei galega no exterior e un intelectual de raíces viveiresas a flor de pel. Tolerante, independente, aberto ao mundo, políglota e viaxeiro, deixa Fernando ben ergueita a súa figura na nosa historia, a dun home culto que sen perder nin renegar nunca da raíz, soubo nutrirse dos máis diversos aires, terras, ideas e linguas deste convulso planeta noso. Descanse en paz.

“Para ser e crear necesitas independencia”

Conversa de Xosé Luís Franco Grande e Xulio Ríos con Fernando Pérez-Barreiro Nolla 
Grial 167, 2005

Fernando Pérez-Barreiro Nolla é personalidade ben coñecida na Galicia posterior a 1950: director de teatro nos seus tempos de estudante, políglota, intelectual comprometido co país, aínda residindo fóra del a maior parte da súa vida, conferenciante, tradutor, crítico, integrante do “Grupo de Traballo Galego de Londres”, membro do Consello Asesor do IGADI…É, hoxe, un verdadeiro paradigma do nacionalista internacionalista que sempre primou en Galicia –dende o conde de Gondomar a Viqueira, Risco, Plácido Castro, Otero Pedrayo e tantos outros-, xustamente o máis oposto ao exclusivismo que se nos apón dende o centro.

Nesta conversa que mantivemos con el dános algunas das claves da súa rica formación intelectual; dende os seus primeiros anos, no seo da súa familia, ata o día de hoxe, en que, instalado na cidade de Londres hai máis de corenta anos e en relación estreita con moi diversas culturas, vive na plenitude da súa madureza intelectual e humana. Unha experiencia espiritual a súa que xulgamos útil coñecer, non só en si mesma, senón porque axudará a explicar a complexa personalidade dun dos máis brillantes intelectuais galegos de calquera tempo. E, tamén, o seu esforzo e o seu empeño por contribuír á empresa de facer una Galicia mellor, una Galicia á que sempre se mantivo estreitamente unido de moi diversas formas e maneiras, e en moi diferentes circunstancias e situación, dalgún xeito presentes na conversa que segue. 

Hai algúns vectores perfectamente identificables nas túas orixes que probablemente contribuíron de forma intensa ao teu desenvolvemento posterior, a nivel persoal e profesional. Un deles foi o contorno familiar…

Con certeza, aí naceron as miñas primeiras afeccións pola cultura e o galego. O meu pai publicou varias obras en galego. Ademais de Ducia e pique de fábulas (Celta, Lugo, 1954), publicara, sendo moi novo aínda, una colección de poemas costumistas (Andrómenas). En castelán publicara, tamén nos anos mozos, outros poemas, de temas máis variados e inspiración estética finisecular (Pavesas de la hoguera), e moito máis adiante un anecdotario forense (El Digesto no indigesto). Ollando a súa obra e o que el contaba da súa vida decatábame de que no seu Viveiro natal de comezos do século pasado falaba galego prácticamente todo o mundo. El nacera no seo dunha familia relativamente acomodada e profesional, e viñera a Ferrol no vinte e tantos para dirixir El Correo Gallego, que daquela se facía alí, e exercer de abogado. O meu avó era alcalde de Viveiro por aquelas datas, as da Ditadura de Primo de Rivera. A familia procedía do Burgo de Trasbar, preto de Cervo e Sargadelos. O primeiro en trasladarse á vila fora o meu avó; o resto dos parentes seguiu cultivando a terra. Eran, el e o meu pai, falantes naturais de galego, e eu nunca lle ouvín ao meu pai falar outra cousa na casa. Parecíame natural e nunca tiven que aprender conscientemente a lingua.  Cada vez aprecio máis o que conservo das obras do meu pai, que cando eu era máis novo non podía apreciar debidamente. Non só no seu contido, senón polo que significaban como testemuño dunha lingua galega moi pura, nada artificial e hoxe case desaparecida.

O meu pai fora seminarista sen vocación en Mondoñedo, e só despois de saír do seminario licenciárase en Dereito en Madrid. Daquela había seminaristas “externos”, que vivían en pensións unha vida de xeito “troiano”. O meu pai tiña sona de acompañarse moito de segrares, e un deses segrares, dos que se fixo moi amigo, foi Eduardo Lence-Santar y Guitián, minucioso pesquisador da historia mindoniense. Seguiron sempre esa amizade, e xa o meu pai en Ferrol e eu rapaz novo, mandáballe Lence por correo unha especie de xornal que publicaba, onde recollía as súas investigacións de historiador local e xenealóxicas. Chamábanme moito a atención  e iniciáronme no interese pola historia do país, e tamén polo labor dos entusiastas cronistas locais, ás veces exaxerados no seu patriotismo, pero sempre aliciantes. O de Viveiro, don Xesús Noia, era un bo exemplo desa estirpe, que aínda cheguei a coñecer. Cando empezamos a facer, en 1972, o Boletín do Grupo de Traballo Galego de Londres nas súas follas amarelas, eu estábame lembrando das folliñas que Lence-Santar arranxaba para distribuír entre os seus amigos. Ben distantes os tempos e as circunstancias, sempre hai continuidades inesperadas.

Outra das túas referencias deses anos é ao lugar da Toca. ¿Foi ese o teu único contacto directo coa aldea galega?

Na Toca pasei moito tempo. Meu pai mandara facer unha casa alí. Non era lugar de moda nin de veraneo. Entre Ferrol e As Pontes, preto de Igrexafeita e cara ao Forgoselo, está no punto máis alto deste treito da estrada que levaba a Asturias. É unha terra de espiñazo agreste entre os vales do Xuvia e os de Ferreira, Moeche, e outros que se espallaban ata a costa do Ortegal. Desde os seus penedos de granito vese o canto noroeste da Galiza, a Artabria, desde a Capelada á ría de Ferrol e, nun día claro, o Castelo de Goía polo leste.

Eu sentíame ben naquel mundo. Trataba moito coa xente de alí, sobre todo coa familia de tenda-taberna. O seu dono estivera en Cuba, e á volta de aló andara por toda España, á procura de onde establecerse. E non me preguntedes por que, foi a establecerse na Toca, despois de considerar mesmo a posibilidade de afincarse na Coruña, ou nas Pontes, ou no Bierzo, de onde era a súa dona. Pero optaron por abrir unha tenda alí, no medio de catro casas, nun lugar afastado, aínda que á beira da estrada. Eu pasábao moi ben na Toca. Tiña amigos, participaba na malla seguindo a máquina e a limpadora de lugar a lugar, ía cos rapaces a lindar as vacas, e tiña un penedo preferido cun asento natural na rocha onde me sentaba, contemplaba o horizonte inmenso e vía pairar os buxatos a niveis máis baixos que o meu. Era a Pena do Cortello.

Outra referencia desa época é o Burgo de Trasbar, de onde era meu avó, preto de Cervo e de Sargadelos. Era un lugar situado realmente no confín do mundo e moi peculiar. De alí partira o meu avó na primeira saída urbana, que foi a Viveiro, onde se convertiría nun cacique conservador. Fíxose procurador e casou nunha familia ben abastada de comerciantes da vila, dirixida con man de ferro por unha matriarca, dona María Barreiro. Os irmáns quedaron no Burgo de Trasbar e por iso había de ir eu moito por aló. O meu tío avó Marcelino e as irmás rexían a ermida de Santa Eufemia, moi famosa no seu contorno, onde acudían os mariñeiros do hinterland de San Cibrao a cumprir promesas feitas na mar adversa. Lembro que todo estaba cheo de ofrendas de brazos e barquiños de cera, de moitas cousas que tiñan que ver co mar. Cómpre ter en conta que o mar estaba moi presente no interior daquela bisbarra. Nós recibíamos en Ferrol xamóns e outros suministros por mar, non se lles ocorría mandárnolos por terra. A ermida viñéralle á familia porque era un pazo modesto que mercaran cando os donos, absentistas que vivían en Madrid, tiveran necesidade de vendelo, e eles, un par de xeracións atrás, eran mordomos da propiedade. Sendo xa deles, morreu na parroquia un fillo de solteira, que o párroco non quixo enterrar en sagrado, e o meu tío Marcelino enterrouno pola súa conta na ermida, que por ese feito incorreu en irregularidade eclesiástica, e non se podía dicir misa nela. Pero o tío Marcelino seguiu recollendo as ofrendas de trigo e millo. A festa seguía sendo na parroquia, pero o párroco non recibía nin un peso. Marcelino chegou a ter xente nas encrucilladas para dicirlles aos romeiros: “A Santa Eufemia verdadeira é por aquí”. Era el o que “puña a santa” cunha imaxe portátil con manilla, para dar os croques na cabeza coa fórmula ritual (“xuntas conxuntas poñédevos no voso lugar…”). Así me foi “posta” a Santa Eufemia cando tería eu uns dez anos.

Alí coñecín o Sargadelos abandonado e melancólico, o da memoria de Ibáñez o ilustrado, aquel Sargadelos que estudara Bello Piñeiro, antes da xenial renovación que había de conseguir Isaac Díaz Pardo.

¿Qué outras influencias destacarías desa primeira etapa?

Sen dúbida, a de Manuel Fernández Barreiro, que era consignatario de buques en Ferrol e tiña unha biblioteca magnífica, asombrosa. Fora un dos colaboradores de Céltiga, a editora en galego de Ferrol que dirixira Xaime Quintanilla. Publicara nela unha tradución ao galego da lenda irlandesa dos sete cisnes negros, con ilustracións de Castelao. Era un home moi interesante e moi amigo do pintor Felipe Bello Piñeiro. Conservo un manuscrito de don Manuel no que relata unha excursión deles dous á montaña, que viña sendo Monfero e arredores, pero que máis parece unha expedición ao Tíbet, cunha gran riqueza expresiva e de detalles. Vese canto tiña de exótico para Ferrol o seu contorno rural, e canto atraía a intelectuais e artistas como Fernández Barreiro e Bello Piñeiro. Por don Felipe coñecín o pensamento e a estética de Ruskin e entendín os prerrafaelitas. Quero sinalar con esto que daquela, no Seixo, na ría de Ferrol, en plenos anos corenta, podías estar en contacto con estéticas e éticas ben afastadas daquel medio.

Manuel Fernández Barreiro sabía moitísimo da historia de Ferrol. Era moi culto, moi discreto e moi modesto. Na súa biblioteca, onde había libros e revistas en varias linguas, nutrinme de cultura e espírito. Cheguei a pedirlle, desde A Toca, os libros dunha lista que me interesaban en certo momento, desde a Ética de Scheler até os Glosarios de Eugenio d´Ors, e mandoumos, porque coido que os tiña todos, non sendo un. Foi mecenas dos pintores que daquela comezaban as súas traxectorias artísticas en Ferrol. El mesmo pintaba acuarelas, que intercambiaba por correo cun amigo inglés, para criticalas mutuamente e aprender dese xeito. O seu fillo Manolo, pintor tamén, foi o meu compañeiro de moitos anos e rematou, como eu, indo para Inglaterra, onde está enterrado.

Na túa primeira mocidade en Ferrol entras en contacto con Carballo Calero, co grupo Aturuxo…

O decisivo aí é que meu pai, que fora e aínda era en 1936 presidente da CEDA local, electo diputado en febreiro con acta impugnada, e moi perseguido polo Frente Popular, quedou fondamente abalado coa guerra civil. Nunca pensou que fora haber o estoupido de violencia que houbo e entroulle unha especie de noxo. Meteuse na casa, dedicouse á profesión e recusouse a facilitar datos ningúns para a represión, que lle eran pedidos con insistencia. Os rapaces da miña clase social e ideoloxía familiar ían automáticamente ao colexio dos Mercedarios. Ingresara eu nel ao principio, pero non me gustaba, e ao meu pai tampouco. Daquela, mandoume a un dos colexios-academia da época que era, como outros, un refuxio de represaliados que salvaran a vida pero quedaran inhabilitados profesionalmente. Recibín alí unha educación laica e republicana no seu cerne, aínda que levase engadido o que impuñan as autoridades. 

Carballo ensinaba alí e para min foi unha revelación. Primeiro, culturalmente. A min e a todos os que asistiamos ás súas clases, abriunos moitos mundos. Víamos unha cultura viva, nos cursos da historia da filosofía, de literatura e de xeografía dos que estaba encargado.

Coñecer a Carballo era coñecer un modelo intelectual, entender que a cultura non era nin un fardo que levar ás costas nin unha arma arroxadiza para bater nos demais ou gañar oposicións. Era un xeito de ser criatura humana cunha plenitude que merecía todos os esforzos. Impresionaba nel a seriedade e o rigor. Non facía nada por congraciarse cos alumnos nin tentaba disfrazarse con simpatía forzada, pero xamais nos aburría. As clases tiñan un ritual ben marcado e unha cerimoniosidade simple pero acaída. Tampouco tiña nunca arroutadas de mal xorne nin imprecacións contra os alumnos, cousa que se apreciaba moito polo inusitada. Era home de clásica serenidade, na que albiscabamos un fondo de ímpeto romántico ben contido.

Sen falar nunca das súas circunstancias políticas, ben tráxicas como sabemos (fora condenado a morte, desterrado, preso e inhabilitado), nin amosar resentimento de ningún xénero, deixou para sempre vencelladas en algún de nós, as ideas da cultura e do galeguismo. Unha cousa ía coa outra.

No curso de xeografía ditounos por varias semanas, partes da Guía de Galicia de Otero Pedrayo, e infundiunos unha excepcional e íntima familiaridade con Galicia, coa dimensión histórica, coa estética, coa sensibilidade para a xente e a paisaxe do país.
Cada semana tocáballe a un estudante preparar unha conferencia, que era a clase dese día. Había que expor unha cidade galega nas súas varias dimensións. Eu escollera Betanzos.

Carballo arredondou o meu galeguismo. Non é que me descubrise a Galiza, porque eu xa levaba unha base. Na miña casa había moitos libros en galego. A min Castelao descubriumo o meu pai, que o admiraba moito. Na casa lera eu tamén a Curros, nunha edición de 1911 que traía boa parte dos autos do proceso contra Curros, instado polo bispo de Ourense, onde viñan as defensas dos abogados do escritor en primeira instancia e en apelación. E o Vento mareiro de Cabanillas, e o prólogo de Victoriano García Martí ás obras de Rosalía na edición de Aguilar, tan evocador dunha época e de fonda galeguidade. Tamén andaba pola casa a letra do Himno Galego, escrita a máquina nun papel amarelo; a música ensinouma o meu pai. E tantas outras lecturas que daban forma ás miñas vivencias da Galicia rural.

¿É Carballo quen te conduce a Otero Pedrayo, non?

Certo. Foi a finais dos anos corenta, cando Otero veu dar unha conferencia a Ferrol. Carballo pediume que tomase notas da conferencia, que se chamaba “Vento do oeste”, porque logo quería publicala. Eu quedei abraiado por Otero. As notas publicáronse, coido que en varios números de La Noche ou do Correo, e, agradecido, Otero envioume un exemplar dedicado da súa biografía de don Marcelo Macías, que se publicara daquela.
Carballo ten que ver tamén con Aturuxo, con Tomás Barros, Miguel Vidal e Mario Couceiro. Vidal e Barros andaban pensando en facer unha revista e Carballo orientounos. Mario Couceiro xuntouse a eles. Isaac Díaz Pardo, que era primo de Tomás Barros, fixo a portada e as ilustracións. Máis adiante levaría tamén viñetas de Ricardo Segura. Aturuxo, co subtítulo “Revista de poesía e crítica” era bilingüe, en galego e castelán. Agora foi reeditada en facsímile a colección enteira nas dúas épocas, que van de 1952 a 1960, e chama a atención a presentación, que era coidadísima, en parte pola minuciosidade de Miguel Vidal, tan esixente nisto como en toda a súa estética.

Cando chegas a Santiago comezas a desenvolver todas esas inquedanzas culturais…

Daquela, en 1949, eu non lle vía camiño viábel ao galeguismo político e social. Xa desde Ferrol estaba convencido de que Galicia era unha nación, e, non atopando mellor formulación política para explicarllo aos meus condíscipulos, moi refractarios a esa idea, a pesar do ensino de Carballo ao que non todos eran igualmente permeábeis, dicíalles que era unha situación colonial. Sabía, polo que eu fora averiguando de Carballo, e non polo que el me dixera, do galeguismo da República. Pero todo me parecía algo así coma un paraíso perdido. Para min, o galeguismo que contaba en termos de persoas e lecturas estaba en Ferrol. Cando cheguei a Santiago fun visitar a Otero Pedrayo cun recado do meu pai. Vivía no Hotel España e alí falamos. Estivo moi amábel, pero non me animou moito. Menos mal que coa Guía de Galicia na man, andaba eu por Santiago e facía unha interpretación galeguista da cidade, cousa difícil ás veces, pero non vía galeguismo arredor de min.

Eu escribía entón algunas cousas en galego, e falaba con López Nogueira, sempre inquedo, quen fora o meu compañeiro desde a preparación do ingreso no bacharelato e partillaba agora cuarto comigo no colexio maior. Un día díxome que viñera a morar en Santiago un filósofo galego saído da cadea, e que el xa o fora ver. E na primeira ocasión presentoumo. Era Ramón Piñeiro.

¿Pero a relación túa con Piñeiro non avanzou de boas a primeiras, non?

Realmente, a min Piñeiro non me dixo nada novo. Non me pareceu o filósofo importante que López Nogueira citara, ou pensei que, si tal era, non se lle notaba. O que si me pareceu foi que era unha persoa moi agradábel, simpática no mellor sentido da palabra, empática mellor, fóra do corrente. Vino algunhas veces máis, case sempre en cafés con López Nogueira, e seguín gozando da súa compaña.

Pasado algún tempo, Ramón Lugrís, a quen eu non coñecía antes e que chegara de Barcelona, levoume á casa de Piñeiro. Alá sentamos arredor da mesa de braseiro. Lémbrome que falamos de López Nogueira, como amigo común, e que Piñeiro debuxaba con xestos e palabras un retrato feliz e simpático do meu grande amigo de sempre. Estaban claras as súas dotes de empatía e comunicación amábel e persuasiva. Admirei xa daquela e sigo admirando aqueles dotes singulares. Fomos amigos moitos anos, falamos moito, na casa del en Santiago e na miña en Londres, e sempre gocei desas calidades súas.

En 1958 cintribuíches á Homenaxe a Ramón Otero Pedrayo, que publicara Galaxia, cun ensaio sobre o teatro galego…

Eu tiña, desde Ferrol, unha forte afección polo teatro, que cultivaba como podía. Ía só ao teatro, case desde neno, porque, como dixen, o meu pai retirárase moito da vida social por mor da guerra e deixara incluso de frecuentar espectáculos. Ía ao teatro cada vez que pasaba por Ferrol algunha compañía, fose a de Irene López Heredia, unha de zarzuela ou dos “Grandes Espectáculos de Enrique Rambal”, que tanto me gustaban.

Logo, en Santiago, empezamos a facer lecturas dramáticas semiescenificadas e algunha representación completa. Como eu estaba nun Colexio Maior, iso non era tan difícil de facer. Traducín algunhas cousas, como A cantante calva de Ionesco e A ostra e a perlade Saroyan, e estreei unha obra de Tomás Barros, Panteón familiar. A primeira obra que dirixín no Colexio Maior foi a Casa de bonecas de Ibsen. Aí coñecín a Teresa Barro, a miña muller, que foi a Nora Helmer daquela representación.

En 1958, Ramón Piñeiro pediume algo sobre teatro para o volume de homenaxe de Galaxia a Otero Pedrayo, que cumpría entón os 70 anos. Os “novos” estabamos representados nese volume por Franco Grande, cun ensaio sobre a galicidade da paisaxe en don Ramón, e polo meu “ Vaticinio do teatro galego”.

Ese tempo de Santiago foi a cabalo de dúas épocas…

Eu quedei en Santiago máis do debido. Perdera un ano por mor dunha enfermidade que me levou un ano de repouso en Ferrol e licencieime máis tarde. Lembro que naquel repouso tiñamos unha tertulia arredor da miña cama. Viña Manolo Fernández Gasalla, que era fillo de Fernández Barreiro, Mario Couceiro e o grupo de Aturuxo. Mesmo tiñamos plans de facer unha revista que nunca chegou abrollar.

Cando volvín a Santiago había xente nova, Beiras, Meilán…en fin, había moita máis actividade, máis preocupación. Era outro ambiente distinto. Logo de rematar, quedei un par de anos na Residencia e asumín a xefatura de estudos. Eu era quen organizaba as conferencias, teatro, etc. Era ideal, porque aínda que non cobraba nada, vivía alí gratis. Tiñan moito éxito as audicións musicais. Beiras viña moito por alí.

Por eses anos ocorréuselle a López Nogueira a idea das Festas Minervais. Aproveitou un tempo de apertura do SEU, axenciado en Santiago por Eiras Roel, e tamén a súa relación persoal, “de filósofo a filósofo” como el dicía, co reitor Legaz, e as Minervais celebráronse varios anos. Nese marco coñecín a Franco Grande, que aínda non estaba en Santiago na miña primeira etapa alí, antes da doenza. Gañei algún premio nas Minervais, de poesía en castelán, aínda que tamén escribía poesía en galego e había premios para as dúas linguas.
Naquel tempo foi cando coñecín a Jacques Bousquet, un ex colaboracionista francés, refuxiado en España. Recomendoumo Álvaro d´Ors para que lle dese clases de español, porque eu sabía francés. Deille clases a el e á súa muller, unha princesa tailandesa (o final da guerra pillárao en Indochina). Bousquet deu unha serie de conferencias sobre o teatro francés, con ilustracións do meu grupo, e outras sobre Rimbaud e sobre Paul Valéry. Por el souben de Ionesco e a súa obra, e tiven a primeira orientación ás culturas orientais. Deixoume o Genji de Murashaki Shibiku e o Soño dos aposentos vermellos nas traducións de Arthur Waley. Despois foise para Madrid, onde traballou como asesor con moita influencia na política do Ministerio de Educación. Víao eu bastante alí, na miña etapa de Madrid. Desapareceu da cidade durante a crise da guerra de Alxeria e a conspiración da OAS. E non volvín saber del. Na súa estadía en Santiago chegou a informarse bastante do galeguismo, grazas ao doutor Devesa, que vivía no mesmo inmoble, e do que lle contaba Carlos Alonso del Real, que o visitaba con frecuencia. Bousquet era home de gran cultura e intelixencia, pero negativo e destrutivo na súa cosmovisión despois do fracaso da revolución galofascista na que crera.

¿Cal era entón o teu horizonte persoal?

Aquela experiencia de Santiago era moi cómoda e moi agradable para min, pero non podía durar para sempre, claro. Tiña que facer algo e funme a Madrid, a tentar oposicións que me repugnaban como sistema e tampouco me atraían como camiño a un porvir que non me interesaba. Despois traballei algún tempo como avogado na Coruña, sen entusiasmo ningún. A verdade é que non tiña interese pola práctica do Dereito en ninguna das súas formas, desconectárame do eido académico (d´Ors e o Dereito Romano) e cada vez vía máis clara a pavorosa dificultade da independencia. O meu descontento non era tanto político, que iso podería ter remedio, senón cultural e social. Calquera camiño que puidese haber, levaba consigo unha certa servidume, unha perda de independencia persoal, mellor ou peor compensada. A miña esixencia mínima pero irrenunciable era a de poder desenvolver un labor intelectual e profesional sen perder a independencia. Iso non era posíbel para min naquela Galicia e empecei a pensar nas posibilidades de facelo fóra.

¿Foi esa reflexión a que te levou a Londres nos anos sesenta?

O estranxeiro tiña para min, desde sempre, unha atracción forte e Londres non me desenganou. Era e segue a ser unha cidade da imaxinación, un texto xerador de innumerábeis textos. Era realmente un soño pensar na posibilidade de ter un traballo na BBC, na que estaba, en certo modo, tamén presente unha tradición galeguista, a do programa en galego e Plácido Castro. Contratoume a BBC cun período de proba de seis meses, que era o normal, aínda que a min me confirmaron o contrato antes de concluír a proba. Entrevistoume na Embaixada Británica de Madrid o xefe dos servizos europeos da BBC, Edward Ashcroft, irmán da famosa actriz Peggy Ashcroft. Levaba eu entón moi pouco tempo casado, menos dun ano, e acababa de nacer a miña primeira filla. Dinme de baixa con alivio no Colexio de Avogados, merquei unha pasaxe de barco e a mediados de agosto de 1963 collín o Ascania no peirao de Vigo. Era un barco italiano que viña do Caribe, cunha das primeiras vagas de inmigración antillana forte en Inglaterra. Lembro que viña cheo de froitas tropicais. Os inmigrantes bailaban toda a noite, e aquela música alegrábame como benvida a unha vida nova.

¿Como lembras aquela partida e que tipo de vínculos estableciches con Galicia neses primeiros anos en Londres?

No peirao de Vigo embarcou pouca xente. Alí me despediron Franco Grande e Teresa, a miña muller. A última impresión do país foron as Cíes. Ao pasar diante delas, decateime de que ía de verdade para Inglaterra e que non estaba soñando.

Teresa e a miña filla Ana irían despois, cando a BBC xa me confirmara no emprego.
Desde Londres seguín escribíndome con Piñeiro. Nas primeiras cartas que tiven del recibín, por certo, o anuncio de que se ía publicar Grial, e que contaba coa colaboración de Teresa e coa miña. Agoirábame unha adaptación doada ao novo país, porque segundo dicía, eu tiña moita “flexibilidade”. A verdade é que non precisei facer sacrificio ningún. Tamén continuei a comunicación con Beiras e seguín, máis ou menos a distancia, a evolución de PSG que, curiosamente, non coñecía antes. Ás veces aparezo ligado ao PSG, e o propio Beiras parece ser que pensaba que eu estaba afiliado desde o comezo, que me tiña mandado unhas bases e que eu participara no proceso fundacional. Había un certo equívoco. El contábame cousas e eu contestáballe, pero non estaba no PSG. Tamén botei unha man cando fixo falla porque, dos proxectos que había, parecíame o máis razoable. Naquel tempo, Beiras veu a Londres varias veces estando eu alí e fixémoslle unha entrevista na BBC. Acompañeino tamén á sede da Internacional Socialista, cando aínda non chegaran os tempos de Felipe González. Na Internacional non atopamos comprensión ningunha dun socialismo federal, non había alí máis socialismo que o español. Á parte diso, eu difundía as cousas que me mandaba o PSG, facíallas chegar ao Partido Laborista e á prensa británica. Pero non estiven nunca no PSG.

¿Como foron os teus primeiros pasos na BBC?

Foi unha experiencia importantísima. Aprendín moito. Facía de todo. A primeira vacante que había era no programa agrícola, Vida rural, e alí comecei. Serviume para coñecer ben o país, porque a BBC estaba moi ben organizada e era xenerosa. Había unha axenda de acontecementos, e se vías unha feira interesante, eles encargábanse de organizar todo o desprazamento. Eran ocasións excelentes para ver o campo inglés. Interesoume moito aquela natureza, a apreciación da historia, os campos que me eran afíns e que contribuíron a que nunca, en ningún momento, sentise morriña. Foi curioso porque en Madrid, experimentara unha nostalxia até física, cousa que nunca padecín en Inglaterra porque sempre me permitiu establecer unha relación afectiva coa paisaxe que, aínda non sendo igual á galega, era máis próxima.

Despois pasei a facer o programa de Artes e Letras. Aí entrevistei moita xente, entre eles a Madariaga, cando cumpría os 80 anos e facíano doutor Honoris Causa en Oxford. Lembro que levei unha decepción porque a propaganda do réxime en España o presentaba como un cosmopolita desarraigado, é dicir, como un home medio inglés, e a min sorprendeume a súa españolidade. Era inconfundiblemente hispano e gustaba de explicar a súa teoría da verticalidade do home español. Era moi conservador e moi castizo.
Fixen tamén un programa político, semanal, como unha especie de revista de prensa, collendo opinións de diferentes fontes para achegar certa pluralidade sobre determinados temas. Por aquel entón, non se lía tan fácilmente prensa inglesa en España. Tamén se facían entrevistas a políticos españois que pasaban por Londres: Tierno, López Rodó, Solís…Lembro que Solís, despois de falar con sindicalistas británicos, díxonos que aqueles sindicatos “eran exactamente iguais que os de España”.

A verdade é que era un observatorio magnífico. Tíñamos unha riqueza informativa e de materiais asombrosa.

¿Alí coñeciches a George Hill ou xa non estaba?

Xa non era xefe da sección española, pero aínda así, viña moito por alí. Víame moito con el. Até lle pasei contactos en Ferrol para a súa biografía de Franco. El era un home de dereitas, moi católico, e tamén moi intelixente. Sabía moito de España e tamén de galeguismo. Diría mesmo que tiña certa simpatía por Galicia e até polo galeguismo, políticamente limitada, claro.

¿Quedaba algo entón do programa galego co que colaboraban Fernández del Riego e outros galeguistas desde o interior?

Quedaban moitos ecos, pero cando eu cheguei xa non existía. Quedaba a boa lembranza de Plácido Castro e de Alexandro Raimúndez. Ramón Lugrís, traballara alí antes ca min, aínda que tamén despois do programa en lingua galega. E despois de min xa non contrataron máis galegos. A conexión con Galicia rematou comigo, que eu saiba.

¿E podías ser independente na BBC?

Sí. É certo que os servizos exteriores da BBC non estaban financiados pola licenza que pagaban cantos teñen aparello de radio ou televisión (isto é o que garante a independencia da Corporación, que é pública pero non estatal), senón por unha subvención anual do Foreign Office. Algunha vez fun, substituíndo ao xefe da sección, ás conferencias diarias cun funcionario do Foreign Office que comunicaba o que lle interesaba ao Ministerio da actualidade do día. Nunca o que tiñan que dicir os nosos servizos. Iso quedaba ao tino da sección. Nos cinco anos que alá estiven non vin nunca unha imposición, pero si indicacións claras sobre o que consideraban importante e o que non. Fóra dos grandes temas, non se falaba do contido concreto dos programas.  A independencia editorial da BBC non quería dicir que cada redactor puidese dicir o que lle petase sen máis. Iso era lóxico e non danaba a independencia persoal que eu quería, nin me fixo nunca ir contra dos meus principios ni me sentín incómodo por ese lado.

¿Por que a saída da BBC para a Organización Internacional do Café?

Dunha banda, porque era posíbel que a BBC acabase por pechar a  sección, e así foi co tempo, aínda que subsistiu algúns anos máis. A OIC ofrecía mellores condicións económicas e o estatus de funcionario internacional. Entrementres que o servizo da BBC non pechou seguín colaborando con eles, facendo críticas de libros e algunhas series culturais. 

Pensaba tamén que ía ter máis tempo para estudar linguas, que fora un dos meus obxectivos de sempre.

¿Que linguas che interesaban? ¿Estudaches chinés, por que?

Interesábame e seguen interesándome todas, como instrumento para entrar en culturas diferentes. Afógame o monolingüismo. Estudara ben latín e grego no ensino secundario e despois, cando pensei facer Letras; e tamén no curso de latín xurídico de Moralejo para os que parecía que iamos ensinar Dereito Romano algún día. Botaba en falta o hebreo, que viría máis tarde, e o árabe, que aínda non chegou. Eu respecto moito as linguas, e coñecelas superficialmente pareceme unha ofensa, case un delito contra a honestidade. Así que estaba e estou condenado a unha relación tráxica que pode acabar no inferno coma a de Don Giovanni. Traducín moito e dirixín servizos de tradución, e estou convencido de que é unha tarefa imposíbel, pero tamén de que iso non é escusa para non facela o mellor posíbel.

A cultura chinesa interesoume sempre. E os moitos anos que tiven que dedicar ao estudo da lingua chinesa ata acadar a miña licenciatura na Polytechnic of Central London e pasar un verán na Universidade do Pobo Chinés en Beijing, obrigáronme a descoidar un pouco as demais linguas, nunha especie de monogamia, da que non me arrepinto. De aí viñeron as miñas traducións ao galego e introducións da literatura moderna (Flores e leña) e clásica (Breviario do pensamento clásico chinés). China era moito máis exótica daquela que hoxe, e agora pode haber máis intereses prácticos para aprender chinés.

¿Foi a perda do referente do servizo da BBC en galego a que vos levou a imaxinar outro sistema de comunicación con Galicia? ¿Como xurdiu o Grupo de Traballo de Londres?

Non. O programa galego da BBC desaparecerá xa en 1956 e o Grupo comezou en 1970. Eramos unhas cantas persoas (Teresa Barro, Carlos Durán, Manuel Fernández Gasalla, Xavier Toubes e mais eu) que coidabamos que podía ser útil facer chegar a Galicia as nosas reflexións independentes, que pensábamos que podían ter o valor que lles viñera de ser feitas desde o exterior e sin vincallos partidarios. Non tiñamos todos a mesma ideoloxía nin as mesmas preferencias políticas, e nin sequera os mesmos amigos no país. Acababa de entrar en vigor unha nova lei de educación que abría unhas certas posibilidades para o ensino nas linguas autóctonas. Empezamos entón a facer unhas páxinas, financiadas por nós e dirixidas principalmente aos mestres. Conseguimos direccións e establecemos unha comunicación cos mestres. Mandábannos cartas con opinión e peticións. Non había materiais pedagóxicos e tentamos darllos en suplementos do boletín co que podíamos atopar. Mesmo escribíamos contos nós, ou adaptábamos outros ao galego para que eles puidesen usalos no ensino. Foi unha experiencia moi estimulante. Ben-Cho-Shey, que era inspector de primaria en Madrid, soubo da iniciativa e ofreceunos apoio e diñeiro. O diñeiro non o aceptamos, nin del nin de ninguén, pero agradecímoslle moito o ofrecemento.

Nos tempos da transición decidimos ampliar o alcance do Boletín e facelo máis político nun sentido moi laso, e sempre cos mesmos criterios de independencia. Carlos Durán non quixo seguir nesta nova orientación e non volveu ao Grupo. Incorporáronse Ricardo Palmás, que marchara da Arxentina e viñera para Londres, e Carmen Vázquez. O Boletín do Grupo de Traballo faciámolo de forma colectiva, a partir das ideas e achegas de cada un, combinando varios puntos de vista e diversos temas. Todo se debatía e aprobaba nas nosas reunións e nada ía asignado persoalmente. Imprimiámolo nun establecemento de tipografía, todo pola nosa conta, e enviábamos os exemplares a Galicia por correo, ás persoas dunha lista de enderezos que ía crecendo. Editamos un total de vinte e catro números. Agora resucitámolo na rede: http://www.grupotraballogalego.uk.net/. Alí incorporamos o noso arquivo das varias épocas do Boletín, e levamos xa trece publicados desta época actual.

¿Como sabiades da reacción en Galicia?

Cando recibín o Pedrón de Honra na casa da Matanza en 2005, foi para min unha satisfacción comprobar que Manolo Caamaño era un dos que recibían aquel boletín. Porque naqueles tempos non era doado saber que impacto tiña, aínda que recibíamos algunhas respostas e polo que nos contaba algunha xente, víase que tiñamos afeccionados.

Dis que non había afán político, pero si tomabades posicións en asuntos de certa trascendencia…

Non entrabamos na loita partidaria cotiá, pero si había posicionamentos políticos de fondo. Por exemplo, dixemos non ao Estatuto porque considerábamos a autonomía como unha operación de engano. Había, en xeral, unha perspectiva rupturista e radical, no sentido de incorporar unha preocupación por ir ao fondo das cousas. Non eramos apolíticos. Queríamos dar a nosa opinión e propor temas de reflexión que xulgabamos importantes.

¿Nunca pensaches no retorno a Galicia?

Nunca.

Pero tantos anos fóra si cambiarían a túa percepción de Galicia.

Moito. Eu atopei en Inglaterra unha sociedade moito máis aberta. O contraste era total e serviume para comparar e advertir desde fóra cousas que desde dentro son máis difíciles de ver. Nese sentido, axudoume a artellar mellor o que era unha simple intuición de anormalidade social no noso país. Foi moi útil e enriquecedora esa ensinanza.
Polo demais, xa dixen que eu valoraba moito a independencia, que ten un prezo e hai que estar disposto a pagalo, e eu pagueino e sigo disposto a pagalo. Non se trata dunha independencia que eu queira para min; non é que me pareza moi importante que o señor Pérez Barreiro sexa moi independente , senón que aí radica a pedra de toque esencial para poder valorar os fenómenos políticos no sentido máis amplo, afondar no perfil daquel sistema, daquela maneira de organizarse que mellor garante que as persoas non teñan atrancos para poder desenvolver as súas potencialidades variadas. Digo variadas porque é moi importante que non haxa só unha; é dicir, unha sociedade que teña unha oferta na que poidan caber as diferentes variedades do ser humano, sen que ninguén che pida un pago de obediencia ao poder.

Eu pensó que atopei unha sociedade máis preto dese ideal. O meu desencanto ou a miña incomodidade cando estaba en Galicia, non era só coa sociedade española senón tamén coa galega. Pero eu imaxinaba que Galicia podería chegar a ser unha alternativa a un monolitismo mental que estaba ligado coa historia do centralismo español.

O que me da estar fóra é pensar nunha Galicia, non máis parecida a Inglaterra, non falo de comparanzas, na que os galegos poidan desenvolver as súas potencialidades infinitas. Nese sentido é no que me sinto galeguista, galeguista radical, empeñado en destapar ou en abrir canles para que esas enerxías poidan fluír sen atrancos, ou sen máis atrancos que noutras sociedades máis desenvolvidas nese senso.

¿E non advirtes diferenzas e evolucións positivas co paso do tempo?

Vexo cousas esperanzadoras, pero non grandes diferenzas. Vexo o nacionalismo, e tamén un antinacionalismo moi forte. Pero estar fóra libérate de moitas servidumes. E dáme a impresión de que en Galicia, a pesar dos cambios, as persoas aínda deben violentarse nas súas conviccións profundas e hipotecar a súa existencia para acadar o máis básico, un traballo do que vivir. Amais diso, fóra podías atopar traballos máis feitos á medida dun, que en Galicia non había. Entón, ¿volver? Sempre pensei que non, porque o meu combate mental ía quedar atado precisamente por todo aquilo do que eu quixen saír unha vez.

Iso non está en contradición coa fidelidade ás túas conviccións galeguistas.

De xeito ningún. Reforzoumas tanto que cheguei a comprender que estando na diáspora era máis doado para min explicarlle a calquera que eu era galego. E sigo pensando que en Galicia poden darse as condicións para que a sociedade experimente un proceso de desenvolvemento normal, decente, sen hipotecas inadmisibles. Tampouco é ideal para min que todos os galegos teñan que saír fóra para poder desenvolverse en plenitude. O fundamental é que interioricemos o valor da diversidade fronte á unidade. E as unificacións de pensamento van en contra diso, crean inmediatamente un conformismo, un poder e un servilismo, un emprobrecemento, en definitiva, persoal e da propia humanidade. Creo que os nacionalismos, hoxe, debían ser a base do enriquecimento da humanidade, porque son o viveiro onde poden nacer ideas que non nacen nesa unidade enorme, globalizada que aspira a crear. A pesar da mala fama dos nacionalismos, a riqueza está na diversidade. Mentres iso non se admita, o nacionalismo entenderase como algo negativo, asociando progreso a simplificación, o que nos deixa sen alternativas. Para min, non obstante, o nacionalismo ofrece as dimensións óptimas para o desenvolvemento do ser humano. E algúns galegos poden ver máis claro o seu nacionalismo entendendo e respectando outros, e vendo que hai máis opción que a de ficar apachucados entre o centralismo abafante e a dor da frustración de non se sabe o que.

E non será iso consecuencia de que o nacionalismo presenta unha faciana excesivamente reducionista, moi á defensiva…

A concentración do identitario hai que contrarrestala dalgunha maneira. É moi difícil cando estás na propia pel porque estás loitando pola vida e en lexítima defensa; pero estás perdendo ocasións de crear. Galicia, por exemplo, é unha nacionalidade histórica, e iso hai que defendelo, claro, con todas as implicacións que ten, pero para min é máis importante ser unha nacionalidade de proxecto, un conxunto de seres humanos que queren facer a súa vida. E que queren vivir e situarse no mundo ao nivel das demais nacionalidades.

Para esa defensa eficaz da identidade, ¿consideras que un estado, por exemplo, é algo esencial?

Sen dúbida ningunha. Un estado ou o máis parecido ao estado, un instrumento de poder público que permita exercer a soberanía. A soberanía é o que estou defendendo para min e tamén a quero para todo o mundo. É decidir ti do teu. ¿Ata onde chega? Non lle teño medo aos límites, do mesmo xeito que como persoa non lle vexo límite ningún á miña liberdade. Irei ata onde me deixen. Trátase de gañar poder para exercer a liberdade e tamén a responsabilidade, que sen ela non existe. O estado moderno foi unha conquista democrática como punto de conxunción de intereses públicos diferentes. Pódese perfeccionar, pero non se debe renunciar a el. Nin pretender que pasou de moda, para o que se nos pide o esquezamos no altar dun superestado, que é todo o que se conseguiu inventar no experimento europeísta.

¿Esa é unha das razóns da túa crítica a todo o proceso europeo?

Para min ese proceso equivale ao agrandamento dos defectos do estado. Non vexo nel un proxecto realmente novo, de dimensións liberadoras, entre outras cousas, porque dispensa de pensar. As cousas hai que resolvelas aquí, no lugar. Se vai ser en Bruxelas, para iso xa tiña Madrid. Libérame de pouco se vou depender agora de inxección de fondos europeos  onde antes dependía das influencias en Madrid.

Nisto sempre tiven diferenzas con Piñeiro e con Lugrís, con aquel europeísmo formulado como unha forma de superar o nacionalismo, na que eu, por certo, non sei canto correspondía a Piñeiro, que a min parecíame máis “atlantista” que outra cousa. ¿Que nesa superación conservamos a identidade? A min parecíame moi difícil. É moi utópico. Non vexo que sen soberanía e sen poder político poidas desenvolverte; se chegas a facelo non vai ser porque o promovan desde outro sitio. É a mesma clase política xogando en dous escenarios. Até as persoas son as mesmas, e idénticas as redes e os mecanismos de influencia, sempre para conseguir algo de fóra.

Pero tamén pesarán moito as limitacións económicas do mundo en que vivimos. Asistimos a un acelerado proceso de mundialización que pode influír negativamente nas posibilidades de afirmación de Galicia. ¿Compartes esta idea?

Si, sobre todo se a sociedade galega non se conciencia. A min paréceme que o pensamento nacionalista está reclamando unha forte reformulación de actitudes e de mentalidades. Pero cómpre ter moi claro o que se pretende e para iso necesítase crear pensamento. Eu noto aí unha falla. E hai que ter claro que ser galego pode resultar máis difícil que ser só español ou europeo. Deixar todo en mans doutros é máis doado para o gobernado e dálle a escusa ideal ao gobernante para eximilo de responsabilidade. “Bruxelas non nos deixa…”

A iniciativa na creación de pensamento alternativo corre máis da conta dos movementos altermundializadodres que do nacionalismo.

Simpatizo ata certo punto con eses movementos, pero non lles prognostico moita eficacia. Necesitarían o nacionalismo. Penso que non lle outorgan suficiente papel e mesmo comparten, en moitos casos, unha visión negativa do nacionalismo, asociada a unha reacción vella, de que son de xente nostálxica, ou violentos, etc. Ademais, o seu rexeitamento do poder do estado é moi ideolóxico, e iso serve de pouco porque non acabas de verte nese mundo. Quedas igual de desprovisto que no outro, aínda que con mellor conciencia. Fáltalle arraigo e iso proporciónao o nacionalismo, máis próximo ás mellores aspiracións humanas.

Polo demais, para min, a vantaxe do nacionalismo é que ten nobreza, ten ideas, ten ideario e non é utópico. E o asentamento nunha realidade, na realidade do ser humano no seu país, e esa, con globalización ou sen ela, seguirá existindo. Se permitimos que non exista, vai ser en beneficio dunha mundialización gobernada polos intereses multinacionais, pero nin sequera doutros países. Vai dominar unha ideoloxía do beneficio puro. Acusan ao nacionalismo de egoísmo, cando a deles é a solución do egoísmo total, onde soamente funciona o principio do rendemento. É máis egoísta unha multinacional que un galego que só quere ser galego, ¿ou non? O que quere ser galego non é egoísta nin vivir de ninguén, quere ser o que é.

¿Somos egoístas cando rexeitamos a participación política ou social da diáspora na vida galega?

A diáspora está por construír. Ten as bases como as ten o país, quizais un pouco máis liberadas porque ás veces é máis fácil ver a Galicia desde fóra que desde dentro, e incluso identificarte directamente con Galicia sen pasar por Madrid. Pode ser a eiva do sentimentalismo, que haberá que combater para que non mate o sentimento e o pensamento, pero esa eiva haina tamén no interior. Ben sei que a diáspora é criticable, pero tirar ou limitar ou compartimentar o sufraxio, para min é un paso atrás nese proceso. É ofensivo presentar unha diáspora desinteresada. Haberaos que sí e haberaos que non. E haberá que informalos se non o están. No mundo de hoxe é ben doado. Renunciar á diáspora é renunciar a unha riqueza do país; unha riqueza que se perde se non se usa. Dispor dun capital humano en tantas partes do mundo brinda moitas posibilidades que deberían aproveitarse mellor. Esa é outra das razóns que explican o meu euroescepticismo, porque Galicia ten unha dimensión europea, é certo, pero tamén unha dimensión universal, que para min é máis importante aínda. A idea da “fortaleza europea” ampútalle unha parte, unha realidade que eu teño ademais moi viva na miña experiencia persoal e familiar. Con nove tíos na emigración en tempos pasados.

¿E como ves o futuro?

Esperanzador, se aprendemos a usar o noso potencial, a aprender de todas as fontes e de todos os puntos do compás e de todas as épocas. É o mellor antídoto para non deixarse levar pola moda do momento, que case sempre chega polos medios informativos da capital. E así conseguimos imaxinar un porvir folgado e noso. O importante é non deixarse levar e, como dicía William Blake, “non parar no combate mental”.

A contracorrente

Xulio Rios
(Xornal de Galicia, 07/01/2011)

Neste primeiro cabodano de Fernando Pérez-Barreiro Nolla reunirémonos en Baiona os seus amigos e amigas para honrar a súa memoria e exaltar as súas moitas calidades intelectuais e humanas. Farémolo reivindicando tamén as vigas esenciais dunha traxectoria na que cómpre salientar comportamentos e actitudes que xulgamos indispensables na sociedade actual, galega e universal, para saírmos do marasmo embrutecedor e pesimista que nos anega. 

Fernando será sempre unha personalidade que paga a pena descubrir. Coa súa aparencia tranquila, falar sosegado e aire de clásico gentleman podería pensarse que no seu proceder intelectual proliferaban as condutas conservadoras, tan boiantes hoxendía, na dereita e na esquerda, no nacionalismo e fóra del. Pola contra, do que máis gustaba Fernando era de nadar contracorrente, incitando á rebeldía contra as múltiples formas de pensamento único, contra a Europa sen os pobos, contra os inmobilismos e as inercias de todo tipo, convencido de que nos revulsivos radicaba a auténtica pedra de toque para alentar o avance social. Inimigo acérrimo da uniformidade, encaraba con sumo pracer o desafío de pensar, non por snobismo senón convencido da complexidade das cousas e da forza da diversidade como fonte de civilización. 

O vangardismo que podemos atopar en Fernando abeira sempre a pedantería e o que alguén podería cualificar de extravagancia no seu posicionamento crítico culminaba realmente longos procesos de reflexión nos que maduraba, sen complexos nin prexuízos, as claves construtoras de novos enfoques e perspectivas dos problemas. Esa riqueza de análise, ese afán creativo, están moi presentes na súa obra, nos seus ensaios e artigos, ben que se trate de tradución, de análise política ou de literatura, e susténtanse nunha ampla bagaxe cultural. Era a súa unha actitude transversal que outorgaba a primacía ao esforzo por abrir paso a unha orixinalidade de vocación humanista e transformadora. 
Pensar con Fernando é decatarse da importancia de militar en compromisos capaces de transcender as fórmulas establecidas, do tipo que sexan, sabendo estar pero concedendo ás complicidades informais un valor moi superior ao común, resultado da aplicación dunha diferente medida a suxeitos e actores, calibrados non tanto en función do poder que poidan escenificar nun momento dado como da forza, alcance e atractivo das súas propostas. As ideas antes que as estruturas.

Pese aos recoñecementos dos últimos anos, quédanos moito Fernando por divulgar e descubrir e os seus textos serán cada vez máis valorados polo que achegan de frescura e lucidez, construídos á marxe desas canles ortodoxas das que tanto procuraba tomar distancia para poder exercer a tempo enteiro unha condición de librepensador que foi quen de converter en norma de vida. 

Xulio Ríos é director do IGADI (www.igadi.org). 

Fernando Pérez-Barreiro faleceu en Lancaster (Inglaterra) o 4 de xaneiro de 2010.

Un home de todas as estacións

Craig Petterson
(Galicia Hoxe, 13/01/2011)

Gustaríalle a ceremonia: chea de dignidade e moi distante da calquera tristeza funeraria. Reunímonos os amigos de Fernando Pérez-Barreiro Nolla o venres pasado en Baiona nun acto cívico para lembrar un dos galegos máis exemplares que xerou ese país. Non foi sorpresa nin- gunha atopar alí algúns dos máis altos representantes do mundo cultural galego, sabedores todos da inmensa achega de Fernando á representación da identidade galega mar por medio, e grazas especialmente ás actividades do Igadi.

Alí confirmáronos con ledicia que as súas lembranzas, tan cativadoras cando as contaba en persoa, van ser publicadas. E tamén quedamos sorprendidos ao saber da súa faceta poética, e dos plans que xa hai para argallar unha publicación que recolla as súas obras neste eido, que Fernando escribiu e lles agasallou aos amigos ao longo de tantos anos coa súa característica xenerosidade. Lembrounos a súa dona, Teresa Barro, da súa arela mutua de levaren unha vida independente e simple. Fernando é o perfecto exemplo do prezo que hai que pagar por ser independente e non aceptar a realidade que nos nega a vida que queremos vivir. Pagou o prezo, e viviu aquela vida: a súa. A chave do traballo e da vida de Fernando era o amor polo seu país, terra que amaba tanto que tivo que marchar dela. Unha vez máis, sinalábanos o camiño para que algún día ningún galego tivese que ir á diáspora (se non quere). Unha vez máis, a súa entrega a ese proxecto común que pretende normalizar de vez o país, para que algún día non poidamos falar de endogamias nin caciques. Unha Galicia sen demogoxias, nin egos nin dogmas. Ou como sostivo Xulio Ríos na homenaxe, "esa reivindicación permanente do dereito a pensar en liberdade, sen pexas, comprometido sen reservas coa idea de crear, nunha sociedade como a nosa, tan ateigada de anormalidades que aparentan o contrario, define toda a nobreza do ideario e da conduta intelectual de Fernando". Gustaríame para rematar subliñar esas quince linguas que falaba Fernando á maneira dun coleccionista, reflexo dun universalismo que estaba situado nos antípodas do cosmopaletismo que caracteriza o ridículo decreto e política lingüística do goberno Feijóo. Non, Fernando era outra cousa. Fernando era un home de tódalas estacións.

 

 

Discurso de Xulio Ríos na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

Moitas grazas, Mari, voz seguramente moi familiar para todos os presentes e ferrolá coma Fernando.

Sres. presidentes do Consello da Cultura e da Real Academia Galega, representantes de entidades e asociacións adheridas, familiares e amigos, señoras e señores,

Boas noites a todos e a todas e moitas grazas por asistirdes a esta homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro, quen foi, para min persoalmente e para o IGADI como institución, unha referencia de primeira magnitude, tanto pola súa valía humana como intelectual. 

Nos últimos anos, aquí, nesta mesma vila de Baiona, puidemos gozar moitas veces da súa presenza, do seu engado e das súas achegas constantes á construción dun país que el chegou a imaxinar dono de seu no máis fondo e amplo sentido da expresión. Fernando atopaba aquí, e a través do IGADI, unha ponte máis para achegarse ás nosas cousas dende unha visión tan fincada no propio país como universal na súa concepción. 

Fernando, como ben sabedes, é unha figura poliédrica, que tanto se desenvolve con soltura no eido da tradución como no da poesía, no ensaio ou en moitos outros campos, con outras tantas afeccións, nomeadamente o teatro, en virtude dunha natureza especialmente curiosa que nunca pechaba as portas a nada, someténdoo todo a exploración, revisión e crítica, e facendo de todo, con esa dúbida e distanciamento tan propios del, un proceso teimudamente creativo. 

Como moi ben sinalou hai tempo Franco Grande, quen hoxe nos acompaña e quen tanto fixo porque esta figura non se perdera para o país, a preocupación central de Fernando foi a cultura, entendida nun sentido amplo, ou como dicía o sociólogo inglés Mallok, entendida como a “clave da vida”, o universo natural no que a persoa pode e debe realizarse. Formou esa preocupación dende moi rapaz, da man do entorno familiar, de mestres como Carballo Calero, Otero Pedrayo e outros, e das súas múltiples lecturas, que lle ensinaron a respectar e admirar o propio, o máis próximo, pero fuxindo tanto dos límites como desas miradas atrás que non nos deixan ir cara adiante. Eses vimbios iniciais permitíronlle aquilatar actitudes fronte a vida que hoxe reclamariamos como esixencias imprescindibles para encarar os desafíos da condición humana.

A idea dunha aprendizaxe continua como esforzo pero tamén como disposición atractiva para transcender o común, compleméntase en Fernando coa paixón por chegar ao fondo das cousas, por enriquecelas con visións anovadoras, sen descartar rumbos orixinais.

Todo iso facíao desde a independencia, “que ten un prezo e hai que estar disposto a pagalo”, dicía, unha independencia que non só non quería dicir ausencia de compromiso, que aí está, nin tampouco esquivo ideolóxico para non implicarse, senón perseverancia activa nun compromiso de servizo á sociedade sen pedanterías e sen esperar nada a cambio, só satisfeito coa convicción da honestidade. Ese enfoque sintonizou sempre moi especialmente coa propia concepción do IGADI e por iso a nosa simpatía callou dende o primeiro momento.

Mar por medio, esa actitude, facilitada en boa medida polo distanciamento físico do país, esa reivindicación permanente do dereito a pensar en liberdade, sen pexas, comprometido sen reservas coa idea de crear, nunha sociedade como a nosa, tan ateigada de anormalidades que aparentan o contrario, define toda a nobreza do ideario e da conduta intelectual de Fernando. Esa, a fin de contas, era a súa militancia, e exercíana, sen exhibicionismo, sen elitismo, con bondade e xenerosidade. 

Brillante en tantos campos, agudo nas súas análises, o maior mérito de Fernando no meu ver, máis aló dese incrible don de linguas, é esa capacidade para penetrar nos problemas e achegar trazos innovadores, facéndoo, en primeiro lugar, dende a autoridade de quen posúe unha ampla bagaxe, pero tamén dende o rexeitamento dos inmobilismos.

O Fernando era capaz de estar en todo e a todo e nunca deixaba de sorprenderte positivamente. Con el, tanto podías falar das peripecias do Viveiro do seu pai ou do Ferrol da súa adolescencia, con aquela referencia mítica da Toca, entre penedos de granito onde contaba cun espazo feito a medida, como de poesía británica ou chinesa, das intrahistorias do galeguismo contemporáneo, en Compostela e lonxe dela, daquel mal invento da terceira vía de Tony Blair ou dos movementos altermundialistas, e de todo sabía con criterio. Inimigo dos dogmas e da parálise, confiaba máis na lección da práctica ca na transcendencia das formulacións librescas como fundamento de novas formas de actuar e de pensar que nos deben conducir a un mundo e a unha sociedade mais humanizada, abandonando nostalxias de tempos pasados e apostando por solucións creativas que deben xurdir da reflexión e do debate democrático. Construtivo a partir do existente, criticaba con elegancia, con tacto extremo, sen ánimo de saldar contas, argumentando sen prexuízos, exaltando o valor da crítica simplemente como oportunidade para mellorar.

Este gran conversador de falar baixiño, concedía á palabra e ao diálogo un valor esencial, convencido de que no falar radicaba boa parte da eficacia á hora de deixar fluír as enerxías individuais e colectivas, todas elas necesarias para desenvolver as nosas potencialidades, asumindo a complexidade das cousas e dos procesos sociais como sinónimo e expresión de progreso e tamén de diversidade. 

En Fernando dábanse cita o entusiasmo, o ánimo, a cortesía, o tesón, e ese anecdotario interminable que parecía un pozo sen fondo, impresionando, por inesperada, a intensidade do seu percorrido vital. 

Sempre me preocupou que non deixara moita cousa escrita propiamente súa, e por iso tiraba del, contando coa súa complicidade, para provocar reflexións sobre temas de interese e transcendencia. Estou seguro de que toda esa lucidez e solidez da que fomos testemuños os que o tratamos directamente acabará saíndo toda ela á luz e medrará co tempo.

Foi, en verdade, un privilexio tratar a Fernando e compartir con el nos últimos anos tantas idas e vindas, tantos proxectos e ilusións en tantas materias, sempre con Galicia como referente, sempre disposto a revalorizala convencido de que no propio e na apertura ao exterior, nun continuum sen ruptura, estaba o horizonte da súa, da nosa, máis plena realización.

Sirvan estas palabras, neste día en que don Paco del Riego cumpriría os seus 98 anos, de vaguíssimo retrato, que diría o Eugénio de Andrade, e co poeta de Póvoa de Atalaia rematarei dicindo: “se a luz é tanta, como se pode morrer?”

Discurso de Xosé Luis Franco Grande na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

Cando eu era pequeno, hai disto xa moitísimos anos, había en Tui un fotógrafo que debeu de retratar varias xeracións de xentes do Baixo Miño. Non había casoiro que se resistise á súa cámara nin cativo que non quedase apreixado nela para a posteridade. Ese home produciume unha das primeiras decepcións estéticas da miña vida, que eu lembre, porque, un día, na casa duns parentes meus, cando coidaba que tiña diante a foto do casamento dos meus pais, resultou que a foto era a da voda dos meus tíos. E á esquerda dela, había outra dun cativo, e resultou que, cando pensaba que era a miña, descubrín que era a dun primo meu da miña idade.

Estas fotos só se diferenciaban das que había na miña casa nas persoas retratadas: os elementos que enchían a foto –unha paisaxe decadente para as vodas e un elefante sobre o que nos retrataron a xeracións de cativos do Baixo Miño- eran sempre os mesmos, de maneira que podo asegurar que o fotógrafo aquel pasou toda a súa vida facendo as mesmas fotos. Nunca cambiou o fondo das dos casamentos nin o elefante aquel da trompa revirada para as dos cativos, o que explica que todos sairamos sempre con cara de susto.

Quero dicir con isto que aquel descubrimento foi unha lección para o resto da miña vida, unha lección que Fernando Pérez Barreiro, e con el o IGADI, me fan presente cada día: que a realidade é cambiante porque así é a vida. E cando non sabemos velo desa maneira, petrificámonos, que é unha maneira de morrer.

Paréceme que Fernando aportou a este organismo: a) a súa rica experiencia internacional, b) a súa extraordinaria cultura, c) a frescura dunha mente aberta a moi diversas culturas e diferentes linguas, d) e un afán de que esas pouco comúns calidades servisen a causa de Galicia, e e) axudou, co seu consello e cos seus traballos, a facer desta entidade, por unha banda, un organismo cuxa finalidade é darnos unha visión do mundo exterior dende aquí e non unha imaxe imposta por intereses case sempre alleos; e, por outra, unha contribución á proxección exterior de Galicia como nunca se logrou antes de agora.

Fernando era a persoa idónea para axudar neste labor: viviu como poucos a actualidade do mundo en diversos organismos internacionais, en realidade, puido ir observando moi de preto o proceso de cambio e transformación do noso mundo de hoxe; observalo si pero tamén comprendelo, interpretalo e mostrárnolo aos  demais... dende aquí, dende Galicia, non baixo criterios impostos dende fóra, que esa é a doutrina e a finalidade do IGADI, xusto nun momento como este en que tanto privan as fábricas de andrómenas sen outra finalidade que mostrarnos a realidade que lles interesa, ben ao servizo dos partidos ou do poder en xeral, case sempre afastada da verdadeira. Apoiando a Xulio Ríos e ao seu equipo, conseguiron, nas súas diferentes responsabilidades e sumando forzas, que sexa hoxe o IGADI o noveno think tank de España, por riba dalgúns de moita sona e prestixio, ou que fosen requiridos os seus servizos técnicos por países como a República Dominicana, entre outras eventualidades.

Fernando Pérez Barreiro e o IGADI significan para min o contrario do fotógrafo  aquel de Tui: supoñen unha apertura permanente ao noso mundo en formación, un mundo que se renova cada día, un mundo cambiante, pero ollado dende un miradoiro novo, pois non serán poucos os que saberán de Galicia polo IGADI., e por este somos moitos os que procuramos saber do mundo un pouco máis e mellor sabido. Queremos comprender o noso mundo –é un dos fins do IGADI-, pero tamén queremos que o mundo nos coñeza e comprenda, ao que tamén axudamos.

Sen esquecer de Fernando outras achegas para min tan valedoiras como as expostas: a súa amizade, a súa cordialidade, o seu fresco sentido do humor, a súa atraínte humanidade. O trato con el era unha liberación e, á par, unha experiencia enriquecedora. Foi todo un luxo telo aquí. Foi unha sorte ter sido amigos seus por tantos anos.

Hoxe, ao ver aquí con todos nós a Teresa Barro, Lily, fánseme presentes e vivos, como nun flash-back, aqueles anos 1960 e 1961, pasados con vós na Coruña, que foron os anos da verdadeira iniciación da nosa amizade, logo de nos termos coñecido en Santiago. Pasaron xa máis de cincuenta anos, pero o tempo non puido destruír a nosa amizade,  senón que máis ben a consolidou. Como ben escribiches ti, con ocasión de ter recuperado a un vello amigo dos tempos composteláns, “as grandes amizades pasan incólumes polo decorrer do tempo”.

Penso que a todos os que estamos aquí nos gustaría que fagas chegar aos vosos fillos o moito que valoramos o seu exemplo, a súa entrega, a súa ilusión e demais altas  calidades intelectuais e humanas súas, que sempre puxo ao dispor desta entidade, e que por iso vai seguir vivindo na nosa memoria e nas nosas actividades. Penso que permanecerá con nós moitos anos. É outra maneira de seguir vivindo.

Discurso de Francisco Silva Castaño na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

Autoridades presentes, queridos amigos:

Debo agradecer ao IGADI e á súa cabeza visible, Xulio Ríos, a organización deste acto de homenaxe a Fernando e a amable invitación que me fixeron para que teña a honra e o pracer de poder transmitirvos algo da miña experiencia como familiar e discípulo seu.
Tamén teño que agradecer os esforzos e os traballos realizados para a organización do acto e as distintas tarefas para asegurar o seu éxito.

Persoalmente, teño que admitir, con alegría, que son un pouco fillo intelectual de Fernando e que as longas conversas con el e, especialmente, o seu exemplo, deixáronme un significado fondo do que espero poder compartir algo convosco. A experiencia filial de Fátima, a miña muller, que o coñeceu máis tarde, foi ata máis intensa ca miña.

Intentarei centrar o meu comentario seguindo algúns dos distintos eixos que Fernando proxectaba nas dimensións dese universo que percibimos como unha persoa.

En primeiro lugar, quero referirme ao seu eixo humano, definido polas súas variables de calidez, proximidade, interese incesante por todo e por todos. Fernando era un patricio no mellor vello estilo e no mellor sentido da palabra e esa nobre orixe e “savoir faire” delicado e educado saíalle a gallarón a cada paso e con todo o mundo. A súa capacidade de tranquilizar as situacións tensas e a súa paciencia e humildade eran ilimitadas.

En segundo lugar, irei ao seu eixo intelectual, vasto e inabarcable. Non podo recordar un só asunto que non lle interesase e do que non tivese ou algunha opinión elaborada de forma implacable, ou do que a solicitase coa máxima avidez. Se -por que ata Homero ás veces dormita- algo se lle escapou, a lagoa cubríase de forma inapelable en días ou horas. Desde a chegada de Internet e o acceso inmediato á información, as lagoas enchíanse ás veces en minutos. 
As súas proezas mentais, como lanzarse de cabeza ao abismo insondable do chinés logo dos corenta, ou o dominio dunha nova lingua semítica nalgúns meses, deixaron de sorprendernos por repetidas.

Débolle, en boa medida, e compartía con el, para sufrimento dos nosos máis próximos, a paixón, algo desordenada, polos libros, tamén nos seus aspectos de coleccionismo fanático. Como el (e como Borges e algúns outros máis) creo que unha boa biblioteca é un dos lugares máis pracenteiros do mundo, considero que a bibliofilia e a bibliomanía son as últimas adiccións que o home civilizado pódese permitir e penso que o paraíso terá para el (e para Borges e para algúns outros máis) a sensación dunha gran biblioteca, que, no caso de Fernando, seguro que se parecerá á súa moi querida e moi traballada London Library ou á vella sala de lectura circular do Museo Británico, que Fernando nos presentaba a todos coa veneración do devoto que mostra o sancta sanctórum do seu templo.

En terceiro lugar mencionarei a súa influencia nos campos político e social, que para el eran á vez retos inescusables de problemas abertos e sanguentos, e un deber ético e estoico de dedicarse á súa resolución. 
A esixencia de buscar e traer un mundo mellor levoulle a explorar territorios políticos e xeográficos distantes e plurais, saíndo dunha Galicia e unha España na que creo que botaba en falta, ante todo, a liberdade. En Inglaterra atopouna: nunca esquecerei como me explicou no Speaker´s Corner de Hyde Park en 1973 (eu tiña 12 anos) a diferenza sutil pero esencial entre España e Inglaterra: alí podíase criticar e defender a Franco (un cidadán cubano curiosa e estrafalariamente defendíao subido a unha caixa) e en España só se lle podía defender. 
Penso que sufriu, como todos os que sentimos eses impulsos e traballado no seu ronsel nalgunha medida, decepcións e choques contra moitos dos muros dunha realidade inabarcable e de ferro (creo que a China que aínda se recuperaba da Revolución Cultural deparoulle algunha desagradable sorpresa, igual que a min Berlín oriental) e tivo a enorme virtude de non caer na rixidez dogmática, ou na tristeza, ou no cinismo, ou na acomodación sen esperanza.
Mantivo a pesar de todo o bo humor e seguiu vendo os lados positivos, ata nalgunhas situacións imposibles.

E chego, para rematar, ao cuarto eixo que non é outro que a súa paixón, tamén algo desordenada e suprarracional (ou algo irracional) por Galicia, paixón que como é de rigor carrexa dores e algún pesar, e paixón que nos transmitiu a moitos que tamén a gozamos e padecemos alternativa ou simultaneamente. Galicia era para Fernando un problema e unha oportunidade, unha gloria e un desastre, un paraíso e un duro purgatorio.

Fernando era e quería seguir sendo, custe o que custe, un galego de viaxe polo ancho mundo, como tantos e tantos. As súas referencias para o encadre da confusa e afastada realidade exterior foron sempre deliberadamente galegas e considerou sempre que para os galegos non había (non debería haber) emigración, senón diáspora, que para os xudeus quere dicir peregrinación temporal polo exterior da patria, compatible coa esperanza permanente de volver o ano que vén á terra prometida, a Sión.

Esta visión galega e de Galicia foi, sen ningunha dúbida, un dos raíles principais da súa existencia e nunca baixou a garda ante o desánimo ou a melancolía ou os erros ou os excesos ou as carencias, que co seu fino bisturí mental descubría e diseccionaba inmediata e irremisiblemente, a destra e a sinistra. Galicia foi sempre a súa gran esperanza e a súa materia e a súa trincheira pendente e a nosa querida lingua, o galego, o principal motivo da súa reflexión, do seu razoamento, do seu desvelo e do seu esforzo.

Ninguén pode ignorar que polo galego e por Galicia sacrificou metas moi altas de renome e recoñecemento e ninguén dubida de que ese patriótico sacrificio foille inmensamente grato.
O seu coñecemento exacto da delicada situación real do galego entre as potentes e non sempre acolledoras torres do castelán e do portugués (dúas das linguas máis importantes do mundo) e o seu estudo concienzudo dos experimentos lingüísticos irlandés (errado) e hebreo (exitoso) así como todas as súas inextinguibles provisións e ferramentas e armas mentais e persoais guiaron as súas cavilacións e os seus consellos aos nosos gregos e troianos defensores do galego, a miúdo enfrontados en amargo combate civil.

A contraditoria e apaixonante e polifacética realidade de Galicia e o galego déronlle algúns desgustos e moitas alegrías ata os seus últimos anos, pero a súa convicción de que merecía continuar na batalla non pereceu e só quédanos lamentar que a Parca sexa tan rápida para levar, como sempre, aos mellores, demasiado pronto.

Como diría o profeta Teilhard (se fose galego), máis ou menos, “O mellor termina sempre por suceder e o futuro é mellor ca calquera pasado”.

Moitas grazas a todos pola vosa atención.

Discurso de Nicolás Vidal na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

Para comezar quixera confesarlles unha perplexidade. Hai cinco anos chamei por teléfono a Londres a un señor do que apenas coñecía algo para facerlle unha entrevista. Un lustro despois estou diante de vostedes recordando a un amigo, falando del por convite da súa familia. 

A vida é ben curiosa.

Nos últimos meses sinto unha contradición ao lembrares a Fernando. Por unha banda é a tristura de non telo con nós e por outra, a alegría que xorde sempre que o recordamos naquelas conversas e opinións que nos iluminaron. Estando con el tiven claro que o mellor que un podía facer era calar a boca e deixalo falar, era o xeito de aprender. A mirada e a experiencia de Fernando chegou a onde poucos chegaron nun país como o noso, que semella ter unha eiva para saber potenciar a quen máis o quere, quen máis útil e proveitoso lle pode resultar. Estiveron moi ben os premios que Fernando recibiu nos seus últimos anos. Pero creo que tería sido moito mellor escoitar -e actuar en consecuencia-, verbo das súas ideas sobre o idioma galego, a personalidade de Galicia e sobre todo das inmensas posibilidades dese valor no exterior, a nosa diáspora. A súa visión estaba nas antípodas dese celeiro de votos co que a política doméstica identifica á Galicia de fóra. 

Coñecín a Pérez-Barreiro tras unha entrevista con Xosé Luís Franco Grande que me recomendou que entrase en contacto con el estando como estaba eu á caza e captura de ferroláns ilustres para Nordesía, o suplemento de cultura de Diario de Ferrol. As expectativas sobre aquel galeguista políglota que vivía en Londres ficaron minúsculas ante a súa figura e personalidade, e sigo concordando coas cualidades que tirei del naquela primeira impresión: irónico, elegante, culto, tolerante, independente… Foi a entrevista coa que máis me identifiquei emocional e intelectualmente das que levo feito. E a partir de aí veu un deslumbramento pola súa experiencia vital: a marcha a Inglaterra nos anos 60 fuxindo do ambiente moral e estético que vivía o país, o compromiso que a pesar de todo mantivo con Galicia, o seu labor de tradución, o Grupo de Traballo Galego en Londres, o seu citado talento para facer dos idiomas pontes e non cancelas, o seu preciso coñecemento da política mundial e, paralelamente, do contacto e interpretación lúcida do ser de Galicia. Tamén dos seus persoeiros e, cando tocaba, das razóns para desmitificalos. A nosa amizade durou ata a morte de Fernando e foi unha relación que tivo no xornalismo unha das súas trabes máis fortes. 

No meu caso, vivo do xornalismo pero como sabía Fernando a opinión que teño da miña profesión é marxista, grouchista marxista: teño remorsos por estares nun oficio que acepta a unha persoa coma min, convencida de que de seguires así a profesión máis fermosa do mundo non ten moito sentido. Temos falado abondo de xornalismo, algo natural en quen o soubo practicar tan ben toda a vida e, como se sabe, foi fillo dun gran periodista e director de El Correo Gallego. Así, e sen saber nese intre do papel que Xulio Ríos e o Igadi estaban facendo na recuperación da figura e os coñecementos de Fernando, pola miña conta quixen tamén recuperar no ámbito ferrolán a Pérez-Barreiro. Co meu compañeiro, José Gómez Fandiño, abrímoslle as páxinas do suplemento Nordesía e durante varios anos franqueounas cunha serie de artigos nos que o memorialístico uníase ás inquedanzas estéticas e culturais que nós recibiamos con honra e agradecemento infinitos. Aquela entrevista inicial e os artigos que foi publicando axudaron a que en 2006 o noso xornal lle dese por elección dun xurado independente o seu Premio de Cultura, un recoñecemento co que -quero pensalo así-, Fernando regresou con ledicia á cidade na que naceu e construíu a súa personalidade.

A súa necesidade de comunicación estivo moi ligada toda a vida ao xornalismo, unha práctica que creo que foi aumentando nos seus últimos anos. Lembrarei sempre unha tarde no aeroporto de Alvedro, nunhas circunstancias tristes para el e a súa familia, os fascinantes recordos da súa experiencia na BBC de Londres nos anos 60. Logo, coñecín traballos seus en revistas e xornais como Aturuxo, Grial, Tempos Novos, A Nosa Terra, etc. Cando fixen unha biografía sobre Purificación de Cora e seu xornal, El Progreso de Lugo, envieille un exemplar da edición a Lancaster. Díxome que lle prestara moito a súa lectura, pero sabía tanto que me fixo varios comentarios moi interesantes e lamentei en non telo consultado. 
Teño para min que o xornalismo en Fernando foi como unha estrada que, como se sabe, ten vía de ida e de volta. Así, como lector serviulle para coñecer moi ben a nosa realidade desde a diáspora británica, aínda que hai que recoñecer que a súa presenza en Galicia nos últimos anos era habitual, en boa parte culpa, reitero, do Igadi. O pasado verán aceptamos unha xenerosa invitación de Teresa a Lancaster, para vela e polo remorso de non ter aceptado antes as que nos fixo Fernando. Alí marchamos Emilia, Paulo e eu, a coñecer o ámbito familiar de Fernando coa excusa tamén de mirar uns contos inéditos de Bello Piñeiro que gardaba no seu arquivo. Remexer naquela ONU de papel foi a constatación do que pensaba: artigos, entre eles os que nos enviaba ao xornal e que eu lle remitía unha vez publicados (que sensación tan rara velos nun soto de Lancaster!), recortes de prensa galega do último medio século, revistas, etc.

O xornalismo foi o vínculo que me uniu a Fernando e a súa familia pero creo que foi, sobre todo, un dos grandes vínculo que uníu a Fernando co país, unha boa bocanada dese aire para respirar Galicia, que dirían Julio Cortázar e Chisco Fernández Naval, que tanto lle prestou sempre a esa persoa tan singular, admirable e querida que foi Fernando. 

Discurso de Francisco Xosé Fernández Naval na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

En primeiro lugar quero agradecer ao IGADI e, en particular a Xulio Ríos, a posibilidade que me brindan de estar aquí, hoxe, participando neste acto de homenaxe ao amigo común Fernando Pérez-Barreiro Nolla. Para min é unha emoción e un privilexio, como privilexio foi poder gozar do seu cariño e da súa amizade.

Eu vou falar de Fernando e a poesía, xa que a poesía foi quen nos presentou e nos uniu. Tiña Fernando esa calidade excepcional, que unicamente se manifesta nos bos e xenerosos, de transferir ao outro as súas virtudes e de expresar un agradecemento que, en boa lei, e en base a todo o que el nos daba, debería de ser, cando menos, recíproco. 
Unha mañá de outono e chuvia, eu recitei os meus poemas en Corcubión, nun dos actos que pechaban o programa do congreso sobre Plácido Castro. Ao rematar, un home alto, elegante e tranquilo, agardaba por min no centro do corredor do auditorio. Era Fernando que quería falar comigo dos meus versos. Ese día, arredor da poesía, naceu a nosa amizade, curta no tempo, pero intensa e fecunda. 

Para Fernando, a poesía era a realidade primaria do ser humano, así o expresou en máis dunha ocasión. Opinaba que aínda que non houbese poetas, habería poesía agardando por un primeiro explorador que a descubrise. Esta reflexión era consecuencia dunha vida enteira dedicada a ela. Dende a adolescencia escribiu poemas, en principio influído polas vangardas, imitando a Rubén Darío, lendo a Lorca, aprendendo en Vento Mareiro de Ramón Cabanillas, un libro principal co que conviviu moitos anos; emocionándose coa descuberta de Rosalía, Curros e Pondal, autores dunha obra para el transcendente e que o acompañarían sempre, ao tempo que se abría a outras voces que se expresaban noutras linguas. Axiña intuíu que “a pedra de toque do poeta” é comprobar se fala ou non dunha realidade distinta, se se lle abriu ou non a xanela pola que ve un mundo que reclama a súa expresión singular e única, en definitiva, a descuberta da voz propia. 

Escribiu poesía toda a súa vida e, agás na xuventude, cando publicaba os poemas na revista Aturuxo, a poesía foi para el unha experiencia íntima, pero esixente, o que lle valeu para se exercitar e formar un patrón persoal co que poder exercer a crítica literaria e o labor de tradución. Deixou escrita moita poesía nunca publicada, pero quizais cumpre salientar aquí que, máis alá desta labor de creación, el mantivo co poema, seu ou alleo, unha relación de tensión e respecto absoluto e sempre, cando traducía, procuraba a mellor versión posible, sen volverlle as costas ás dificultades. Foi esa a vocación que presidiu a súa tradución do Macbeth, versión en verso semellante ao utilizado por Shakespeare, mantendo a métrica orixinal e, tamén, o que o levou a enfrontar o poema inicial do libro de Lewis Carrol As aventuras de Alicia no país das marabillas, poema considerado polos tradutores como moi difícil e que moitas versións, en moitas linguas do mundo, evitan, pero que a galega mantén grazas ao seu esforzo. Completou el a tradución de todos os textos poéticos desta obra, ocupándose Teresa Barro da parte narrativa. Este traballo compartido mereceu, como xa sabedes, o premio Nacional de Tradución de libros infantís e xuvenís do ano 1985. 

A Fernando non lle deu tempo de rematar o capítulo sobre a Poesía que, no seu proxecto, ía ser o último das súas Memorias. Deixounos uns primeiros parágrafos nos que explica a súa opinión sobre esa realidade que era para el algo máis ca un xénero literario, porque para Fernando a poesía era tamén un xeito de vivir. Pretendía logo ir comentando os poetas, os poemas e os libros que foran determinantes na súa vida. 

Seguro que, de ter oportunidade, tería falado alí de William Blake e os seus labirintos, que moita ledicia e moita inquedanza lle producían, de feito sabemos que foi este un dos últimos poetas que leu, quizais o derradeiro, voz á que volvía cada certo tempo. Habería espacio para John Keats e William B. Yeats, poetas aos que regresaba cando precisaba alento para continuar. Gustaba el de camiñar polos lagos de Cumbria, compartindo o paseo cos versos de William Wordsworth, Samuel T. Coleridge e Robert Southey e, nalgunha ocasión expresou que unha das cousas que máis pracer lle causarían, sería lerlle, á beira dos lagos, os poemas de Rosalía a John Ruskin. 

Importante foi para el, Noriega Varela, poeta, segundo se dicía en Viveiro, de maneiras tan finas que semellaba portugués, tal e como lembra nun capítulo das Memorias, autor que leu por consello do seu tío Pepe, o presbítero, pero tamén Aquilino Iglesias Albariño, Luís Pimentel, Uxío Novoneyra, Avilés de Taramancos e, por suposto, Franco Grande e Bernardino Graña, cos que, na mocidade, deambulaba polas rúas de Compostela falando de poesía. 

Pero, ademais,  como esquecer a súa intelixente lectura de W.H. Auden ou de T.S. Eliot e a admiración que sentía polo tratamento da natureza de Edward Thomas? 

Quédannos, entre outros, os textos publicados no diario La Voz de Galicia en 1985, un referido a Seamus Heaney e outro escrito cando o centenario de D.H. Lawrence, así como os seus traballos sobre a poesía chinesa contemporánea, pola que sentía particular curiosidade e admiración e que el traduciu para todos nós.  

Tamén nos queda, coma un facho, o seu compromiso coa lingua que, na súa opinión, nos abre as portas á diversidade, tal e como declarou nunha entrevista feita por Nicolás Vidal para o Diario de Ferrol. E quedan os seus versos, inéditos como xa comentei, algúns espallados por casas de amigos, xa que deles se valía, ás veces, como agasallo para amosar o seu afecto. Supoño que nalgún intre convirá reflexionar sobre a procedencia ou non de ordenar e dar a coñecer esta parte fundamental de si mesmo. Mentres, con autorización de Teresa, finalizo a miña intervención con este poema seu:

ES TI
¿És ti, amor, quen expira neste couto?
Debes ser, porque és  fráxil e dependes
dos tixolos vermellos desa casa
da esquina, que hai dous meses derrubaron.
Dos carteis que ainda vexo, os mais caíron
en xiróns empapados de augas turbas,
das pontes reemplazadas tantas veces,
pouco máis permanentes do que o río.
Como ti trata en menudecias áxeis
e convírteas en formas que non morren
ou non queren morrer e fan punxente
o ar das despedidas e os encontros.
És amor, sí, pois fuches encontrado
ou conferido, non gañado, certo,
non herdado, non sei, porque na neboa
dos séculos aínda son novício.
Cinco lustros de ollos non abondan
para abrir o que pode sondar fondo,
ese pozo onde está o tesouro todo.
Agarrado nos días da cidade
ámoa e sufro porque é corto o día.

Palabras de Teresa Barro na Homenaxe a Fernando Pérez-Barreiro Nolla

(Baiona, 7 xaneiro 2011)

Antes de que eu coñecese a Fernando sentira falar moito del aos amigos comúns que tiñamos en Santiago de Compostela, onde os dous estudábamos na universidade. Decían que era un xenio e un sabio, e que sabía idiomas e até sabía rumano. Incluso paréceme que algunha vez sentinlles decir que se iría ao estranxeiro.

Eran tempos (falo dos anos cincuenta) en que en España non se daba importancia aos idiomas estranxeiros. Non se entendían, dende logo, como chave de entrada noutros mundos distintos do hispánico, e nen sequer se consideraban útiles. Eran asignaturas e mais nada. Que alguen soubese idiomas, como Fernando, era insólito, e xa o situaba nun nivel distinto, nun mundo mais aberto a outras posibilidades intelectuais e humanas.

Salientaba en Fernando o amor á cultura entendida como criación da humanidade en todos os aspectos. Adentrábase con entusiasmo e ansia de aprender noutros países e outras culturas. Era internacional por vocación, e tivo a sorte de atopar en Galicia, na última década da sua vida, un lar para esa vocación. Ese lar foi o IGADI, e disfrutou moito colaborando nesa empresa na que creía profundamente.

Fernando tiña paixón polo estudo das línguas, e seguiu estudándoas até os últimos días da sua vida. Rumano non sei se sabería moito, pero, aparte das que falaba adoito no traballo e na vida diaria en Londres, como o francés, o portugués e por suposto o inglés, aprendera ben o grego moderno, o noruegués, tiña un coñecemento profundo do alemán, idioma que o desesperaba e do que dicía que era más difícil que o chinés, e, xa cando andaba polos setenta anos de idade, acometeu o estudo do hebreo coa mesma intensidade con que acometera o do chinés cando andaba polos cincuenta. Na nosa casa sentíase o radio todo o día en alemán, grego, árabe, chinés ou calquer outro idioma. No peto do casaco levaba sempre fichas con frases nos distintos idiomas e, en calquer sitio en que estivese, tirábaas do peto para lles botar unha ollada rápida. As línguas eran para el un xeito de aventurarse por outros países, outras culturas e outras historias. E facíao sen partir da comparación, sen perguntarse se os outros serían mellores ou piores que nós, sen ansia de dominio de nengún tipo. Tampouco se adentraba lingüística e culturalmente nun país porque lle fose simpático ou porque sentira afinidade. Era pura curiosidade, humanidade e gusto polo diferente, cualidades que o levaban a ter sempre unha visión independente, tanto do mundo de fóra como do de dentro.

Creo que Fernando foi un líder intelectual e un poeta, e que eses dous atributos configuraron a súa existencia. Por líder intelectual non entendo que dirixise a outros, senón que nese terreo tomaba a dianteira e non tiña medo a nada, nen sequer a equivocarse. Movíase nos asuntos do intelecto coa facilidade e sinxeleza de quen sabe valorar e calibrar e non deixa que o desvíen da verdade. Pero sospeito que o que facía a Fernando diferente de outros intelectuais era que, escrebrese ou non poesía, e escrebeu moita que non publicou, vivía como un poeta, no nivel que puidéramos chamar heroico e superior da poesía. Penso que se pode escoller pasar pola vida nun nivel baixo, nun nivel mediano, que é o mais habitual, e nun nivel elevado no que rexen a verdade, a liberdade e o corazón aberto e honrado. Nunca vin a Fernando baixar dese nivel que chamo poético e que está dirixido polo espírito. 

Para Fernando, o mais natural do mundo era ser internacional e galeguista. Non vía contradición entre esas dúas cousas. Falábamos todo o tempo de Galicia, non con morriña, senón con ansia de entender e dilucidar. Os dous chegáramos á vida universitaria en Santiago cun interese por Galicia que sempre nos uniu, e que xurdira en parte de contactos inusuais e fortes có que agora se chamaría a Galicia profunda. Fernando era de Ferrol, e esa cidade influiuno moito, pero el sempre pensou que as súas raíces mais fondas estaban en Viveiro, de onde era a súa familia paterna e a onde ía moito a estar cun dos seus tíos. E tamén tivo moita influencia nel a Galicia de montaña, na que pasaba longos veráns illado da vida urbana e na que nunca foi un veraneante, senón que a viviu dende dentro. 

Fernando conta nas súas memorias que dende moi novo pensou que Galicia era unha nación, e que tiña que aspirar a inserirse como tal en España e no resto do mundo. Mais adiante, e sobretodo nos últimos anos, como resultado de toda a análise do país e do galeguismo que fixo, pensaría que en Galicia facía falla unha base sólida de pensamento e reflexión na que se tivese en conta a historia do país, e chegaría á conclusión de que defender a língua galega non era abondo, e que Galicia tiña que desenvolver a súa personalidade e orixinalidade latentes e tomar a dianteira, que tiña que aportar algo novo e importante ao mundo, un xeito diferente de ver e facer as cousas. 

En retrospectiva, e sobre todo depois de ler as memorias do Fernando e de escribir o meu complemento a elas, decátome con claridade do importante que é que cada persona teña un “soño” de como quer que sexa a vida, e que sen iso un flota pero non navega. Non falo de utopías nen de fantasías vanagloriosas, senón do que se escolle dende o fondo do corazón. Na vida de parella tamén foi moi importante para Fernando e para min ter un “soño” do que mais queríamos, porque iso actuou como convicción que impediu que flotásemos ou nos desviásemos. Houbo un acordo entre nós, a pouco de facernos noivos, de que o que queríamos era unha vida independente e sinxela. Non sabíamos daquela o que significaría aquel debezo noso, pero ese soño serviu de timón e fixo que non perdéramos o rumo. Podo afirmar que o conseguimos e que, agora que vexo a nosa vida xa completa, decátome de que as dúas aspiracións, a da independencia e a da vida sinxela, ían xuntas e non se podía cumprir unha sen a outra. E tamén penso, e estou segura de que Fernando concordaría, que cada país necesita un “soño” acorde có seu ser e que Galicia ten que buscar o seu. Un soño poético que sírva de pedra de toque e de instrumento de análise da propia historia e que aporte un algo universal que valga para todos. 

Non é frecuente que nos eloxios que se fan a un intelectual cando morre teñan case mais peso os que se fan das suas virtudes humanas, pero no caso de Fernando foi iso o que predominou, en recoñecemento talvez do raro que é encontrar centradas na mesma persoa unha mente e un corazón xenerosos, abertos e honorables. Tiña unha honorabilidade que nunca decaeu nen foi traicionada, e moitos dos que escribiron sobre el resaltaron que era un cabaleiro. Tamén destacaron o que chamaron a súa humildade. É certo que Fernando nunca se sentiu superior a ninguén. Quería para todos o millor, e supoño que era en parte por iso polo que os alumnos o adoraban, como profesor que os entusiasmaba e acordaba entusiasmo por aprender, e como home merecedor de respecto e admiración.

Fernando era un cabaleiro no sentido do gentleman, sempre cortés e que actúa con honor. Pero tamén era un cabaleiro dos outros, dos que, como os cabaleiros medievais, loitan por causas xustas. A súa loita foi mental e espiritual, e gran parte desa loita foi para que Galicia puidese atopar os seus propios camiños. Fernando foi un home valente, honrado e xeneroso que viviu no nivel elevado que a súa mente e o seu corazón esixían. Fernando foi un cabaleiro galego.

Modelo de civismo

Xulio Ríos

Fernando Pérez.Barreiro Nolla foi, é, ante todo, un modelo de civismo. Ao longo da súa traxectoria vital, foi quen de tomar distancia e comprometerse, coidándose de asegurar en todo momento e por riba das vicisitudes de cada época histórica, unha relación equilibrada e intensa cos valores que hoxe e sempre definiriamos como indispensables para dinamizar a conciencia social e as arelas de construción de normalidades coherentes co que somos, co que podemos e debemos ser, con nós mesmos, tanto no plano político, intelectual ou simplemente humano.

A virtude construtiva é unha constante no pensamento e no comportamento de Pérez-Barreiro, asentada nunha experiencia e coñecemento profundo de quen se sabe e recoñece, por riba de todo, como un humanista, a sabendas de que ese humanismo de raíz conleva necesariamente o desenvolvemento de actitudes socialmente proactivas e dignificadoras co potencial suficiente para encarreirar este país pola senda da recuperación da súa dignidade colectiva, un empeño no que participou a conciencia dende a súa peculiar singularidade. Esa conduta é igualmente expresión dunha permanente vocación de servizo á sociedade, de empeño perseverante por fomentar comportamentos críticos e transformadores, a contra corrente, tan alleos ao inmobilismo como a calquera caste de mesianismo, vocación presente incluso cando a súa traxectoria profesional levouno por rutas que coquetean cun aparente e incomprendido exotismo, finalmente cargado de futuro e que hoxe se expresa situándoo nas fileiras da vangarda. 

Para Fernando, a distancia, exenta de nostalxia, non equivale a un virar de costas, senón a unha oportunidade para construír un modus vivendi enriquecedor, para achegar unha nova perspectiva que afonde nunha mirada tan complementaria como comprometida, resaltando aspectos e claves que o exceso de proximidade, tantas veces valado para a curiosidade, non permite outear na súa complexidade. Lonxe de entusiasmarse coa negación de si mesmo a resultas dunha iluminada cegueira tan común como suicida e mesquiña, é na distancia onde fortalece un progresivo reencontro espiritual nun terceiro espazo simbólico onde van converxendo os trazos dunha identidade plural que segue mantendo a Galicia como referente das súas preocupacións e vocacións.

O IGADI tivo a fortuna de tenderlle, nos derradeiros anos da súa vida, unha ponte para actualizar a súa conexión co noso país, dende unha perspectiva moi diferente á tradicional, xenerosamente ampla, e coa que se identificou dende o primeiro momento. Ese longo retorno de Fernando ás cousas do país, que son tamén as cousas do mundo, dende a rica periferia na que se foi instalando dende a súa chegada ao Reino Unido, permitiu alentar novos enfoques do noso pasado recente e reflexións e iniciativas viradas para a mellora do noso presente sen o ofuscamento dos tirapuxas que de forma constante estragan e fagocitan moitas das nosas mellores enerxías.

No diálogo e no contacto xurdían ideas e proxectos que bebían das fontes propias e alleas nun ir e vir co potencial suficiente para transformar eixes claves da nosa relación co exterior, pero tamén para achegar visións revalorizadoras da nosa propia identidade como expresión de modernización e de progreso, encarada con espírito desmitificador e afastada dos tópicos tan solidamente ancorados non soamente no imaxinario dos renegados ou contrarios senón mesmamente na intelixencia dos seus máis acólitos defensores. Fernando aceptaba os honores pero a súa nunca foi unha posición honorífica, pois arremangábase de bo grado para arrimar o ombreiro no que fixera falla.

A relación co IGADI permitiu a este contar cun recurso de gran valor e a Fernando valeulle para enriquecer as súas miradas, do pasado e do presente, con perspectivas complementarias que el soubo integrar e anovar, concedendo igual importancia á formulación de innovadoras orientacións temáticas como á súa vertebración en modelos prácticos con vontade de incidir de forma efectiva no escenario da transformación social nun tempo especialmente xeneroso en oportunidades.

A busca da orixinalidade non é en Fernando unha expresión de snobismo senón a consecuencia lóxica e coherente dun esforzo que debe responder aos trazos singulares que conforman a nosa identidade e que precisan, tendo en conta as experiencias comparadas, vieiros propios para exaltar e aproveitar as nosas características, expresadas en termos de vantaxes. É nese contexto que podemos ter éxito no mundo de hoxe como sociedade e tamén é así que podemos contribuír ao enriquecemento universal. Claramente, unha tal actitude demanda unha resposta vital de autoestima, afastada de autoodios pero tamén de nacionalismos miopes e instalados nunha autocrítica precaria e/ou continuadora, mesmo cando se reivindica como rupturista. Fernando era un actualizador nato e a tempo enteiro.

Cómpre desenvolver crecentes esforzos para divulgar o pensamento de Fernando pero, sobre todo, para reivindicar a súa actitude cívica, as vigas da súa compostura persoal fronte ao que nos rodea, destacando a importancia da coherencia, do rigor, da creatividade e desa independencia na que tanto insistía como clave irrenunciable para desenvolvernos como ser humano e como ser social. A súa é unha mensaxe dirixida, en primeiro lugar, á cidadanía, para que coute os vínculos que lle impiden pensar en por si; pero tamén a ese poder que non é quen de artellar unha relación que non sexa de submisión e dependencia, atribuíndose un dereito á lealdade que deliberadamente confunde co asentimento.

A serenidade reflexiva, creativa e dinamizadora de Fernando é un maxisterio que brilla con luz propia e que expresa a urxencia de contarmos entre nós con solidariedades diversas, con marcos intelectuais flexibles que saiban recoñecer e fomentar a diversidade e o pluralismo, revalorizando a significación e transcendencia do debate de ideas sen que derive, produto das nosas deformacións e ausencias de perspectiva, en rivalidades enfermizas ou “cainismos”.

Hai moito que aprender de Fernando. Esta obra permitiranos ponderar adecuadamente as súas achegas, as súas calidades e quizais adiviñar os vimbios que precisamos para contar con novas xeracións susceptibles de asumir unha visión diferente do compromiso, concretado nunha lealdade sólida pero flexible e ata camaleónica ante a vertixinosidade dos tempos que vivimos e que demandan tanto referentes éticos particularmente consistentes como actitudes maleables para captar e transcender a súa complexidade.

 

A visão linguística de Fernando Pérez-Barreiro

Quando visitei a Feira do Livro de Vigo este verão, numa brevíssima estadia na pátria (pois vivo na emigração), conversei com certo amigo livreiro, mormente sobre a precária situação da sua profissão. Não vira na sua livraria nenhuma publicação galega que fosse realmente novidade para mim, mas também queria fazer-lhe alguma despesa, como acostumo nestas ocasiões, e, quando já me dispunha a ir-me embora, reparei no volume “Amada liberdade” (Eds. Xerais, Vigo, 2013), as memórias do meu saudoso amigo e colega Fernando Pérez-Barreiro.

Vira só uma referência do livro na Internet (quase o único meio que hoje tenho para manter o contato com a Galiza), e então decidi comprar-lho. Não sei se foi casualidade ou não, mas isso serviu-me para remexer velhas ideias partilhadas. E digo “velhas” e “ partilhadas” com plena justificação, como aginha se verá.

Com efeito, para além dos panegíricos habituais nestes casos da saudosa ausência dum amigo, eu quisera lembrar o Fernando contribuindo com algo de realmente novidoso nestes meios (ou assim mo parece, pelo que levo lido). Bem sei da sua trajetória inteletual, dos seus amigos de geração, como X.L. Franco Grande ou Ramón Lugris, do seu amor pela língua e cultura chinesas, do seu trabalho em organismos britânicos ou internacionais de Londres (também por mim compartilhados), mas, que eu saiba, ninguém por estes pagos se arriscou a mencionar outro aspeito (talvez propositadamente ocultado?) da sua visão linguística.

Refiro-me, claro, às suas ideias sobre esta língua que estou a utilizar. É ela galega? portuguesa? Ambas? É já hora de citar o próprio Fernando. Eis, como exemplo, o que ele opinava por volta de 2007 (no blogue http://www.grupotraballogalego.uk.net/boletin.htm, de março do 2007, se não lembro mal):

"¿ESTAMOS NO MUNDO DA LÍNGUA PORTUGUESA?

Para convencer aos que non queren o galego da utilidade que poda ter aprendelo arguméntase que é unha língua "universal" porque está no ámbito do portugués.

É certo que o galego de seu é a mesma língua que o portugués, mas por razóns históricas, políticas e psicolóxicas hai moitos séculos que deixou de estar no mesmo ámbito que o portugués. Entre o galego oficial e "normalizado" de hoxe e o portugués hai tanta diferencia como entre o castelán e o portugués, porque ese "galego" que se impón pola forza non é mais que castelán galeguizado.

Para alguén de língua portuguesa tan alleo é "conejo" como "conexo"; outra cousa sería se lle dixesen "coello", que é como se di en portugués e como se di en galego de verdade. Tan alleos son á língua portuguesa, ou á galaico-portuguesa, "viernes" e "miércoles" como eses horríveis "venres" e "mércores" que nunca existiron no galego de verdade e que nunca se terían inventado se houbese algunha intención de recuperar o galego. E a alguén de língua portuguesa élle mais doado de entender se ve escrito "una" en castelán que se ve "unha" en galego inventado, que lerá "uña".

Os que cren que se pode entrar no ámbito do portugués có "galego" debían facer a prova de ver se son capaces de entender unha película en portugués. Se non entenden, ¿será que os da película non saben falar e falan "gallego cerrado" como falaban os da aldea?"

Explícito, não? Mas é que o Fernando já opinava assim “desde sempre”, quer dizer, que eu lembre, pelo menos desde os tempos em que compartilhávamos a redação do Boletim do Grupo de Trabalho Galego de Londres (fundado no ano 1970).

Este Boletim quase-bimestral do G.T.G. (fundamentalmente para os mestres das escolas rurais galegas se familiarizarem com a primeira Lei do Ensino, do 1970) tinha a sua seção de correspondência aberta não só a esses mestres mas também a qualquer pessoa interessada nos problemas do idioma galego, tais como os professores portugueses Agostinho da Silva e M. Rodrigues Lapa, e o escritor e pedagogo galego Ben-Cho-Shey.  E incluía um Suplemento, com material escolar.  Nos suplementos aos nos 7 e 8 (fevereiro e abril do 1972), o Boletim levava textos portugueses, com algumas instruções para facilitar a sua leitura.  No no 9 (Natal) fazia-se um primeiro intento de adaptar textos de Castelão à ortografia comum internacional.

O G.T.G. publicou um Plano pedagógico ("Plan pedagóxico galego", revista Grial, no 32, pp. 202-10, 1971), que era uma redação coletiva do Grupo (composto ademais por Teresa Barro, Xavier Toubes e Manuel Fernández-Gasalla), e no que se dizia: “o galego non é lingua minoritaria. É -aínda- a lingua da maioría do pobo galego, a de Portugal, Brasil, Angola, Mozambique e outros pobos de África e Asia”; e ainda, referindo-se ao começo do sequestro do idioma galego nos derradeiros anos do franquismo: “unha técnica pedagóxica que semella protexer as linguas vernáculas pode ser, en realidade, o instrumento de unha política que ten decidido eliminalas”.

O Grupo era bem consciente deste perigo, e no Boletim no 4 (julho de 1971, p. 3) dedicou ao manual Gallego 1, do chamado Instituto de la Lengua Gallega (fundado no 1971, e presidido por Constantino García González, o introdutor do "galego autonómico"), uma pequena crítica na que várias vezes notava o seu caráter autoritário, e também a “policía rigurosa” que o Sr. García propusera no seu inapresentável artigo “Orixen e problemas do método de galego” (Grial, no 32, 1971, p. 132).

Como ficou dito, o Fernando assinava essas redações coletivas do Grupo no Boletim.

Posteriormente, foi convidado pelas Irmandades da Fala a algumas Jornadas do Ensino da Associação Sócio-Pedagógica Galega, nos anos 80 do século passado.

Também se debruçou sobre este tema num longo artigo em inglês, no que afirmava a sua convicção, ao tempo que exteriorizava as suas reticências (Which Language for Galicia? The Status of Galician as an Official Language and the Prospects for its “Reintegration” with Portuguese, revista Portuguese Studies, vol. 6, pp. 191-210, 1990, Department of Portuguese, King's College, London; na Rede: http://www.jstor.org/discover/10.2307/41104913?uid=3738032&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=21102530002797).

Eis um par de excertos: “Portuguese is the promised land for Galician. At present, however, everything seems to conspire against the fulfilment of that promise. This should not necessarily preclude the possibility of a reintegration which seems to me, however difficult it may be to achieve, the only legitimate solution, since it would be based on the historical and philological grounds of the original identity of the language. Further, it is the only one possible, in view of my belief that the present linguistic policy of the Galician authorities offers the language no future other than dialectization.” (p. 209)

“The ultimate aim of reintegrationism should ideally be the acceptance by a large majority of Galicians of the fact that Portuguese is the language of which they have been deprived by history and that its recovery would contribute to the assertion of Galician distinctiveness.” (p. 210)

Ainda, nas sua memórias, afirma:

“Desde o inicio do boletín do Grupo de Traballo Galego, no comezo mesmo do decenio de 1970, era unha das maiores preocupacións do Grupo o problema da lingua galega e o seu futuro. Intuíamos que unha das feridas históricas de Galicia fora o desencontro co mundo do portugués. O trauma da separación tivera que ser moi forte, e non víamos que se fixese moito caso diso nas análises e reivindicacións do galeguismo. Non se resaltaba que para o triunfo do centralismo houbera que amputar a comunidade galaico-portuguesa.

[...] Sen a brutal unificación dos monarcas “católicos”, a sociedade galega seguiría falando portugués e acompañaría a evolución desa lingua. Esgazada do tronco portugués, a vida galega sufriu unha incómoda situación e unha división social acentuada con gravidade, que aínda agora non acabamos de valorar debidamente, pola diferenza lingüística.

[...] En Galicia, a clase traballadora, maiormente rural, falou portugués, máis e máis debilitado e contaminado co decorrer do tempo, e a clase dominante falou castelán. Non nos convencía no Grupo a explicación, implícita nos homes de Galaxia e desenvolvida con roupaxe filolóxica polos seus discípulos e herdeiros do Instituto da Lingua Galega, que por entón comezaban as suas actividades, de que o galego falado nos nosos tempos era produto lexítimo dun desenvolvemento propio, como o de calquera outra lingua.” (pp. 243-4).

Contudo, há que reconhecer que, tendo-se convencido inteletualmente da eminente pertinência da “ideia”, o certo é que, pessoalmente, o Fernando nunca a levou a vias de “prática”, e continuou a escrever na grafia supostamente “oficial” das instituições do Estado Espanhol na nossa Terra, a mesma que, por exemplo, a Editora Galaxia, o ILG ou a RAG (da que ele veio a ser correspondente).

E isso por que? Não podia ser por falta de sólidos alicerces científicos: ele relacionava-se assiduamente com vultos muito críticos com aquele sequestro do idioma galego, como R. Carvalho Calero ou M. Rodrigues Lapa, por exemplo; e mais tarde, muito brevemente, com E. Guerra da Cal em Londres (fui eu quem os apresentou). Também era consciente do paulatino mas firme arraigamento dessa “ideia” entre as novas gerações na nossa Terra: não só as mencionadas IF e a AS-PG, mas outras, como a Associação de Amizade Galiza-Portugal, a Associação Galega da Língua, a Academia Galega da Língua Portuguesa, e ainda a participação galega nas negociações que viriam desembocar no Acordo Ortográfico de toda a Lusofonia, do 1990. E ademais, por se ficasse alguma dúvida ao respeito, ele era um excelente conhecedor do português, tanto escrito quanto falado, em pelo menos as variantes portuguesa e brasileira. Então por que não praticou aquilo do que estava convencido?

A pergunta, ainda sem resposta, não é retórica, mas sim uma pergunta que é preciso fazer. Contudo, por amizade, eu prefiro deixá-la aqui. Em todo o caso, da honestidade e convicção inteletual do Fernando não podem ficar dúvidas.

Tal era ele.

Carlos Durão, Londres, agosto de 2013

 

 

Palabras de Teresa Barro no acto de presentación da obra “O perdurable legado de Fernado Pérez-Barreiro”.

Ferrol, 28 de Maio de 2015

Estamos hoxe en Ferrol recordando a Fernando, unha persoa que naceu aquí e na que Ferrol influiu moito. Fernando sentiu e entendeu desde moi cedo a complexidade das sociedades nas que viveu, e a primeira delas,  a que tivo pegada mais forte nel, foi a de Ferrol. Tamen contou moito para el Viveiro, de onde era a sua familia paterna e coa que tivo unha relacion profunda; e tamen a Galiza mais rural e isolada, a Galiza de montaña que coñeceu nas longas estadías na Toca, o lugar entre Ferrol e As Pontes onde seus pais fixeran unha casa que nalguns momentos valeulles de refuxio durante a Guerra Civil.  Outro, nas mesmas circunstancias e coas mesmas oportunidades de ver e coñecer ambientes distintos, podía non se ter interesado por nada do que a vida lle oferecía nese sentido, pero Fernando era intelectual e poeta, e esa combinacion pouco frecuente abriulle inmensos horizontes e levouno a estar no mundo querendo ver, con todos os sentidos agudizados para entender o que tiña arredor cando era novo, e adeviñar o que ainda non tiña e viría depois; e a saber, desde o fondo do seu ser, que o mundo era diverso e tiña moitas facetas e complexidades que o facían mais interesante.  Isto deulle unha extraordinaria capacidade para falar con calquer persoa de calquer lugar, de calquer clase social e de calquer país, sen velos nen desde arriba nen desde abaixo. Lembro que os campesinos da Toca apreciábano porque dicían: ¨fala con nós como se fósemos coma el¨.  E para Fernando eran, efectivamente, como el, eles e calquer outra persoa coa que entrase en contacto.  A relacion de dominio e de superioridade e inferioridade para el non existia, e esa elegancia natural e finura espiritual fixo que por ondequer que andivese, por Galicia ou por Londres, tudo o mundo o descrebese como un gentleman e un cabaleiro.

Grazas a este seu talento para entender as sociedades nas que estaba, empezando pola do Ferrol no que nacera, pero sempre guiado polo seu instinto internacional, foi, coido eu, unha das persoas que mellor entendeu o mundo en todas as dimensions, local, nacional e internacional.  O seu internacionalismo nato nunca o levou a desprezar o localismo, e o seu nacionalismo nunca o levou a perder de vista que o mundo tiña outra dimension mais ampla que a de cada nacion.  O de ser intelectual auténtico, e non só un especialista nunha materia, fixo que fose capaz de usar a historia para entender o presente; e o de que fose ao mesmo tempo poeta levou a que nunca adquirise a aridez mental que pode vir da mera erudicion e o coñecemento de disciplinas académicas. A sua imaxinacion e sentimento de poeta dábanlle outro alento a abríanlle outra realidade mais exacta; e o seu intelecto aberto e ben formado pola inmensa cultura que atesouraba facia que a sua vision de poeta estivese ben fundamentada e contrastada coa realidade.

Fernando levaba moi adentro na sua personalidade de intelectual e poeta este Ferrol do que falaba moito e que seguramente contribiu a darlle unha ansia de precision e exactitude que outros lugares talvez non lle terian dado.  Dicia, sobre tudo cando o comparaba coa Coruña, a miña cidade que lle parecia laberíntica e desordenada, que Ferrol era unha cidade ben trazada, lóxica, racional, e recordaba unha frase que, segun el, dicíase en Ferrol con orgullo, que era que as rúas ¨estaban tiradas a cordel¨. Descrebia Ferrol como unha cidade na que se notaba moito a xerarquía social que impuñan, naqueles tempos da sua infancia e mocidade, a Marina e a Bazán.  Para quen tivese  curiosidade e a pespicacia aguda que el tiña para descobrir e entender os  funcionamentos sociais e as tramas que fan un país e unha cultura, Ferrol foi unha base magnífica, e seguramente aí xurdiu o chispazo inicial que activou a sua inmensa capacidade de ver e intuir o matiz das situacions políticas e sociais en calquer lugar do mundo.  Fernando aproveitou e tiroulle moito partido, chamémoslle imaxinativo, ao feito de ter nacido nunha familia de clase media profesional  nun Ferrol no que iso era minoría daquela, familia conectada polo lado paterno coa advogacia, a política e o xornalismo, e tamén con Viveiro, o que lle deu a oportunidade de coñecer ben unha Galiza mais rural e profunda, e mais galega tamén naqueles tempos da sua infancia e mocidade.  E conectada do lado materno coa Bazán, onde traballara algun tempo a sua nai e toda a vida unha das suas tías.  A conexion coa Bazán deulle un sentimento especial polo Ferrol industrial e un interés, que conservou toda a vida, polo posível desenvolvimento da industria nesta cidade.  Cando falaba da Bazán até chegaba a imitar o acento e vocabulario especiais e o detallismo que, segun el, tiñan os que traballaban na ¨fatoría¨.  E, por unha desas reviravoltas da vida, cando nos mudamos nos últimos anos de Londres ao Norte de Inglaterra, descobriu con emocion que, perto da cidade onde fomos morar, estaba un lugar que para el tiña grandes resoancias ferrolanas:  Barrow in Furness, que fora importante centro industrial e a onde ían para capacitarse os traballadores da Bazán.  Outros puntos de referencia centrales e inesquecíbeis para Fernando, cando falaba do Ferrol da sua xuventude, foron sempre a tertulia do café Suizo e os poetas da revista Aturuxo, aos que apreciaba moito e cós que lle uniu grande amizade.

Fernando falaba do Ferrol da sua infancia como dunha cidade dominada socialmente pola Marina, e pensaba que para a sua educacion fora decisivo non se ter quedado no ¨colexio dos frailes¨, así chamado,  que era o que por categoria social lle correspondía e a onde o levaran ao primeiro,  e ter ido en cambio a un colexio menos distinguido e mais pintoresco e variado, no que, polo que contaba, habia desde curas que non crían en Deus e o dicían, até aquel magnífico profesor que foi Ricardo Carballo Calero, a quen sempre agradeceu a orientacion e o  rigor intelectual que lle transmitira.  Teño que aclarar que Fernando era moi decidido nalgunhas cousas e, se de verdade queria ou non queria algo, non había quen o puidese mover.  Estou segura de que, cando ao primeiro o mandaron ao colexio dos frailes, outro teríase quedado ainda que non lle agradase;  el non, igual que decidiu non asistir durante todo un curso ás clases de bacharelato e tivo que andar escondéndose por todo Ferrol para que non o descobrisen,  e igual que desde moi cedo,  el diría que desde sempre,  decidiu marchar ao extranxeiro e asi o fixo.  Aquel seu deambular polas rúas de Ferrol no curso no que decidiu non asistir ás clases na academia, que coido que era o sexto de bacharelato, facendo o tempo para que na sua casa non se enterasen, descobriu un Ferrol de xardins e recunchos melancólicos e románticos, aos que algunha vez nos levou a min e a alguns amigos ferrolanos, e que estes descoñecían por completo.  Lin hai pouco unha biografía de Charles Dickens na que resalta a enorme influencia que tivo nese autor o seu deambular desde neno polas rúas de Londres,  e o coñecemento íntimo que iso lle deu da cidade e dos seus moradores,  que logo lle valeu de moito para os seus escritos, e iso fíxome pensar que aquel obstinado deambular de Fernando durante todo un ano polas rúas de Ferrol déralle un coñecimento profundo da cidade que seguramente pouco acadaron e que, como no caso de Dickens, contribuiu moito á sua riqueza mental.

Fernando foi un intelectual puro e riguroso, pero, a pesares da sua inmensa erudicion e do tesouro de cultura que acumulou,  tiña tamén unha grande intuicion e un sentimento de poeta,  e sempre quixo conservar, por riba de todo, a liberdade mental, que era o que mais apreciaba.  Para el, a vida sen sentimento poético,  sen liberdade, e sen a cultura que era parte desa liberdade,  era inconcevíbel.  A cultura para el non era un instrumento para acadar algo, e nunca se sentiu superior a ninguen por tela.  Era o que lle permitía entender o mundo,  un tesouro inagotável que o acompañaba sempre, e nunca se cansou de adquirir mais pezas para ese tesouro.  Era unha bagaxe que non pesaba,  e así camiñou polo mundo,  lixeiro de equipaxe e con liberdade,  coa mente sempre aberta,  vendo en todo unha ocasion de aprender e sen baixar nunca do nivel elevado no que escolleu viver.  A aprendizaxe continua de idiomas que o caracterizou sempre ía acompañada do debezo de entender as culturas e os países correspondentes, e iso era o que mais lle interesaba.  Xa cando estaba na Universidade de Santiago sabía francés, inglés e alemán, amais de latín e grego clásicos, que coñecia mellor do que era habitual, e eran tempos en que en España non se lle daba importancia aos idiomas.  Logo,  xa en Londres,  ademais de cultivar o inglés, francés e portugués que usaba acotío no traballo,  aprendeu grego moderno, noruegués e outras línguas escandinavas,  nunca abandonou o alemán,  que era quizais o idioma que mais o fascinaba,  e andivo deambulando por alguns outros até que entrou con paixón no chinés.  Esa paixón levouno, logo de ter que aprender de memoria, para empezar, cinco mil caracteres chineses, a obter unha difícil Licenciatura en Estudos Chineses e a pasar un tempo, como estudante, cando andaba case polos cincuenta anos, nunha China que xusto empezaba a abrirse ao extranxeiro. E non parou aí, porque,  cando xa andaba polos setenta anos de idade,  emprendeu o estudo do hebreu cun entusiasmo que fixo posíbel que pronunciase un discurso nese idioma no Canadá,  nunha reunion de xudeus americanos,  que logo o felicitaron por falar hebreu mellor que eles.

Para Fernando a adquisicion de coñecemento e cultura era desinteresada, unha actividade do espírito que podía ser útil ás veces,  pero que non tiña un obxetivo de utilidade inmediata.  O seu caudal de coñecemento e a sua sabedoria fixérono unha figura sigular e levárono a ir moi adiantado,  tanto que,  como lles sucede moitas veces aos auténticos pioneiros,  moito do que fixo non encaixou na sociedade do seu tempo. Ocupouse da China cando a China ainda non estaba de moda e escreveu un libro, ¨Flores e Leña¨, metade traducion direta do chinés ao galego, metade ensaio,  coa intencion de facer unha aportacion á cultura galega que a puidese poñer adiante de moitas outras.  El sempre viu con claridade que a China viraría, mais tarde ou mais cedo, un dos países mais importantes do mundo cando daquela eran moi poucos os que o vían, pero non foi iso o que o levou a ocuparse con intensidade dela.  Fernando ría cando contaba que un colega en Londres que estaba empezando a estudar ruso achegárase a el un día cando se enterou de que estaba estudando chinés e dixéralle moi preocupado:  ¨Pero entón ti crés que a China é a que vai gañar?¨, dando por feito que facer o esforzo só tiña sentido para estar entre os futuros gañadores. Ese ir sempre adiantado,  mental e espiritualmente,  fixo que a sua idea do que era Galicia e do que poderia ser non coincidira coa habitual entre os galeguistas daqueles tempos,  e só na última década da sua vida encontrou en Xulio Ríos e no IGADI unha empresa galega coa que podía estar dacordo e na que colaborou con entusiasmo.

Para Fernando nunca houbo conflicto entre o personal e o colectivo,  talvez porque nunca buscou nos outros un reflexo de sí mesmo e os respeitou polo que eran de seu. Así foi tamén a sua relacion cós países.  Nunca viu conflicto nen contradicion entre ser e sentirse de Ferrol,  de Galicia,  de Inglaterra, e cidadán do mundo e até do Universo. Non quixo marcar o paso nen deixou que llo marcaran.  Viveu sen decair nunca no seu amor pola liberdade e sen renunciar á sua vision e sentimento de poeta.  Nunca renunciou á loita mental,  e parte desa loita estivo dedicada a pensar nunha Galicia aberta ao mundo e capaz de ocupar un lugar distinguido nese mundo.