Europa foi, tradicionalmente, unha sociedade aberta, un espazo multinacional e multicultural onde coexistían distintas relixións e ideoloxías. Desde a súa creación, a Unión Europea, directa ou indirectamente, fomentou esa multiculturalidade a través da inmigración.
En principio, tratábase de migracións de traballadores comunitarios, pero actualmente o alcance do fenómeno é moito máis amplo e problemático. Polo tanto, un dos asuntos candentes co que ten que enfrontarse a UE é o crecente problema da inmigración ilegal e as reaccións sociais e políticas que provoca a través da manifestación da xenofobia e a radicalización de diversas correntes ultranacionalistas.
Conforme aos datos de Eurostat, en 2008, en Europa habitaban 30,8 millóns de inmigrantes en total, dos cales 19,5 millóns proviñan de países non comunitarios da UE, a maioría deles repartida entre Alemaña, España, Italia, Reino Unido e Francia. Na súa maioría, eran cidadáns de Estados europeos non comunitarios ou de países africanos, sendo os máis numerosos os turcos, marroquís e albaneses.
Con todo, estas cifras corresponden a só unha parte dos estranxeiros habitantes dentro da UE, porque a cantidade dos inmigrantes ilegais en todos os 27 Estados membros é difícil de estimar.
Buscando o “chiba expiatorio”
Recentemente, obsérvase un aumento de receo cara a inmigrantes. A operación “White Christmas” no norte de Italia, cuxo finalidade foi “limpar” o pobo de Coccaglio de estranxeiros irregulares antes do Nadal; ou ben o éxito da dereita antiislámica nas eleccións municipais realizadas o pasado 3 de marzo nos Países Baixos, son só unha mostra do ascenso dunha tendencia antiinmigración que se está actualmente manifestando en Europa.
Sen dúbida, a actual conxuntura de crise económica contribúe a complicar a normal convivencia entre as sociedades europeas e a inmigración. En determinados contextos, o aumento do paro e a inestabilidade económica impulsan a procura de culpables, co cal para diversos sectores sociais, os estranxeiros cumpren perfectamente esta función. E iso, a pesar de que a crise afecta aos inmigrantes de xeito ata máis severa, por razón do restrinxido goce de servizos sociais como a sanidade e a educación (a tenor das súas a miúdo limitadas cualificacións), o que equivale ao acceso restrinxido ao mercado laboral.
No entanto, a crise non é o único factor que xera o sentimento de receo. Parece que a sociedade europea vese ameazada pola inmigración e que este sentimento ten unha vertente cultural. Os estranxeiros procedentes de culturas moi distintas á europea, como é o caso dos musulmáns, moitas veces non poden ou non queren integrarse na sociedade.
Dentro das cidades europeas existen enclaves de inmigrantes, as chamadas “sociedades paralelas”, onde se cultivan costumes alleas para os europeos e iso, a miúdo demonizado nos medios de comunicación, provoca as actitudes xenófobas. Desa situación aprovéitanse os partidos políticos, particularmente os de carácter máis xenófobo e nacionalista, que intentan obter ou manter o poder, forzando cambios lexislativos desexados por diversos sectores sociais.
En Italia, a loita contra a inmigración, sobre todo ilegal, é unha das prioridades da política do goberno de Silvio Berlusconi. O ano pasado introduciuse unha severa Lei de Inmigración, na cal prevense multas moi elevadas para os inmigrantes ilegais, sancións contra os donos que alugan os seus pisos aos irregulares e, ata a confiscación da súa propiedade. Segundo a nova lei, empregar aos inmigrantes ilegais pode terminar nunha condena de ata tres anos de cárcere.
Doutra banda, o goberno italiano non se esquece dos inmigrantes residentes legalmente e propón subordinar o outorgamento do permiso da residencia á obtención de certa cantidade de puntos nun prazo de dous anos. Os puntos estarían outorgados pola boa conduta cívica, pero os detalles da proposta son bastante borrosos.
En Austria e Alemaña, para aspirar á condición de cidadán, ademais de residir legalmente durante varios anos e renunciar á última nacionalidade, os inmigrantes teñen que superar as probas de coñecemento de idioma, cultura e historia do país anfitrión, que nos últimos tempos dificultaron, segundo algúns dun xeito significativo, a integración da inmigración turca.
É máis, en Alemaña fálase de introdución de “contratos de integración” para todos os inmigrantes, os cales esixirían o respecto dos valores fundamentais na sociedade alemá como a liberdade de expresión ou a igualdade de mulleres e homes.
En moitos casos, os cambios de lexislación están explicitamente dirixidos contra a inmigración musulmá. É dicir, en Francia, exponse crear unha lei que prohiba levar o burka, unha peza islámica que cobre todo o corpo da muller, nas administracións, os hospitais, as escolas e o transporte público. Xa está prohibido levar veo nas escolas e, en caso dos funcionarios públicos, cubrir a cabeza de calquera xeito.
A impotencia da UE
Agora ben, a política de estranxeiría levada a cabo nos Estados membros fíxase en distintos aspectos da presenza dos inmigrantes no país, pero non regula o asunto de xeito completo e coherente. Por iso é polo que sexa difícil falar de harmonización das políticas de inmigración a nivel comunitario se á visión interna dos Estados membros fáltalle congruencia.
Se a comparamos cunha enfermidade, a actitude da propia UE en materia de inmigración mostraría certos síntomas de esquizofrenia. Por unha banda, a cada momento recoñécese o gran problema europeo da caída demográfica, que xa causa dificultades económicas e que, dentro de 30 anos, pode acabar por completo co sistema de pensións. A maioría dos economistas europeos ven o remedio na incorporación dos traballadores estranxeiros ao mercado laboral europeo e este parece ser o punto de vista compartido polos órganos da UE.
Pero, doutra banda, as voces críticas da “excesiva” inmigración óense en cada país e, a pesar diso, non hai quen coordine a harmonización das lexislacións estatais en materia de estranxeiría. Os países de alto nivel de inmigración piden maior solidariedade aos de baixa presenza de estranxeiros e estes intentan non asumir a responsabilidade polos problemas que leva o asunto da inmigración en Europa. Resulta obvio que a concorrencia de intereses tan distintos constitúe un gran obstáculo á introdución efectiva da política común de inmigración.
Cabe entón preguntarse se todo iso significa que estamos condenados á admisión incondicionada da inmigración non comunitaria sen que se esixa o respecto ás regras fundamentais do sistema político da UE. Aquí a resposta dos Estados membros seguro sería negativa pero, doutra banda, é posible que só coa firma do contrato de integración un inmigrante acepte os valores europeos?
De momento, parece que á UE fáltanlle respostas. As medidas emprendidas na loita contra os fluxos migratorios incontrolables son ben meras declaracións políticas ou ben medidas ad hoc, que serven só para limitar temporalmente o problema.
Un bo exemplo da impotencia da UE é o funcionamento de Frontex, a Axencia para a Xestión da Cooperación Operativa nas Fronteiras Exteriores. Frontex, cuxo orzamento en 2009 foi de 80 millóns de euros, é unha entidade que emprendendo medidas de seguridade con certa impunidade legal, ocúpase do control e a vixilancia das fronteiras exteriores da UE. A súa eficacia é discutible e as súas accións foron fortemente criticadas polas organizacións non gobernamentais como Amnistía Internacional, por infrinxir os estándares internacionais da protección de dereitos humanos.
É posible a integración?
O asunto é delicado, xa que en materia de nacionalidade os Estados membros teñen a competencia exclusiva e, igualmente, a materia de estranxeiría regúlana con moita independencia respecto da política común. Con todo, é posible e necesario establecer algúns parámetros comúns nese ámbito no canto de gastar diñeiro europeo para solucións temporais.
Xa se deu o primeiro paso coa aprobación da “cartón azul” que a partir de 2011 permitiralles aos profesionais cualificados procedentes de países non comunitarios gozar da liberdade de circulación por todo o territorio comunitario. Agora sería conveniente fixarse no problema da falta de integración de inmigrantes na sociedade, que non é fácil de resolver, xa que depende tanto da política dos gobernos como da actitude da sociedade e dos propios inmigrantes.
O acceso máis amplo á educación e outros servizos sociais son os postulados máis habituais da política de integración. Iso seguro melloraría as condicións de vida dos inmigrantes, pero non necesariamente vincularíalles á sociedade.
Para a integración na sociedade é necesario sentirse parte desta e poder participar nas súas accións. Para iso precisamente serven os dereitos políticos, por exemplo o dereito de sufraxio nas eleccións locais. O importante aquí é que este dereito depende de gozar da condición do cidadán europeo que, aínda que de momento equivale a ser nacional dun de Estados membros, teoricamente sería posible estender parte desa condición a todos os residentes legais na UE.
Entón, por qué non facelo? En realidade, a participación dos residentes legais nas eleccións locais, sería unha ameaza ao sistema de valores da UE?
